HOME     www.tegels-uit-rotterdam.com

“AENEAS DRAEGT SYN VADER UIT HET BRANDENDE TROJA“

Twee grote epische werken uit de Griekse oudheid vormen de basis voor de Europese literatuur. Het zijn de Ilias en de Odyssee van Homerus. Deze werken werden ca. 800 jaar voor Christus geschreven aan de Anatolische kust. Men weet heel erg weinig over de blinde auteur en zanger Homerus.1 In het epos Ilias beschrijft hij het indrukwekkende, historische verhaal van de Trojaanse oorlog. De Trojaanse prins Paris schaakte de knappe Spartaanse koningin Helena. Door toedoen van de goden ontstond uit de liefdesverhouding een oorlog, met de Grieken Agamemnon, Achilles en Odysseus aan de ene en de Trojanen Paris, Hector, Priamus en Aeneas aan de andere kant. Na een tienjarige belegering van Troje voerde de oorlog tenslotte, na beraming van de krijgslist met het Trojaanse paard, tot de ondergang van deze machtige stad.
Aeneas,2 de verdediger van Troje, was als door het lot bepaald om de ondergang van de stad te overleven. In het grote epos Aeneis van Vergilius,3 vertelt Aeneas aan Dido, de koningin van Carthago, over de verovering van zijn vaderstad Troje met behulp van het Trojaanse paard, over zijn vlucht met zijn oude vader Anchises op zijn schouders, over zijn zoontje Ascanius4 en over het verlies van zijn vrouw Creüsa.5 Ovidius6 beschreef de vlucht uit het brandende Troje in zijn Metamorfosen (Ovid. Met. 13, 625).
De vluchtscene was voor schilders en beeldhouwers telkens een geliefd onderwerp. Door de verspreiding van grafiek kwam de scène onder ogen van een brede laag van de bevolking. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat de vluchtscène ook op tegels werd afgebeeld.

 

DE VLUCHT VAN AENEAS OP TEGELS GESCHILDERD

In de eetzaal van het Quinta das Torres in Azeitão7 bevinden zich twee bijzondere tegeltableaus - toegeschreven aan de werkplaats van Orazio Fontana8 in Urbino - te dateren in de derde kwart van de zestiende eeuw. Het ene tableau toont de dood van Dido, het andere de brand van Troje en de vlucht van Aeneas.

afb. 1   Tegeltableau met de voorstelling van de dood van Dido, 8x12 tegels toegeschreven aan de werkplaats van Orazio Fontana in Orbino, derde kwart van 16e eeuw, Quinta das Torres in Azeitão, Portugal


afb. 2   Tegeltableau met de voorstelling van de brand van Troje en de vlucht van Aeneas, 8x12 tegels toegeschreven aan de werkplaats van Orazio Fontana in Orbino, derde kwart van 16e eeuw, Quinta das Torres in Azeitão, Portugal

afb. 3 De vlucht van Aeneas

De vlucht uit het brandende Troje werd in de 18e eeuw in Rotterdam als scène op losse tegels geschilderd. De tegel maakt deel uit van een serie mythologische voorstellingen in achtkant, welke in een van de vier werkplaatsen in Rotterdam vervaardigd werd tussen 1740 en 1800.

afb. 4   Tegel met een mythologisch tafereel in achtkant met de voorstelling van de vlucht van Aeneas, hoekmotief: dubbelblad, Rotterdam 1740-1800 (Collectie Ludwig, Aken (D).

HET GETEKENDE VOORBEELD EN SPONSEN IN HET GEMEENTEARCHIEF VAN ROTTERDAM

Bij onderzoek in het Gemeentearchief van Rotterdam bleken daar twee getekende voorbeelden met de scène van de vlucht van Aeneas uit het brandende Troje te bestaan. De ene tekening 9 is het voorbeeld voor de tegel uit de verzameling Ludwig en de andere 10 voor een mij tot dusverre onbekende tegelafbeelding. In het archief bevindt zich eveneens een spons voor de tegel uit de verzameling Ludwig.11

afb. 5   Tekening met nr. 19, die als voorbeeld heeft gediend voor afb. 4, techniek: pen in bruin, blauw gekleurd, afmeting papier circa 140x135 mm (doorsnede afbeelding ca. 115 mm), doorgeprikt, onderschrift: „Eneas draegt syn vader en gaet met syn Soontje uyt ‚t Brandend Troye“.
Collectie Gemeentearchief Rotterdam (GAR 1976-3042)

afb. 6   Spons met nr. 19 naar afbeelding 5, afmeting blad ca. 115x115 mm, doorgeprikt.
Collectie Gemeentearchief Rotterdam (GAR 1976-3138)

afb. 7   Tekening voor een mij tot dusverre onbekende tegel (?); potlood; afb. ca. 20,5x15,5 cm; niet doorgeprikt; Watermerk: Leeuw op voetstuk waarop “Vryheyt” in bekroonde cirkel met randschrift “Pro Patria eiusque libertate” (vgl. Churchill 79-108)

Het archiefmateriaal uit het Gemeentearchief van Rotterdam is destijds teruggevonden in de werkplaats van Aalmis in Rotterdam. Daarmee is echter nog niet gezegd, dat de series tegels met mythologische voorstellingen ook daadwerkelijk daar zijn vervaardigd.

DE OORSPRONG VAN HET GETEKENDE VOORBEELD

De uit Urbino afkomstige schilder Federico Baroccio (1528-Urbino-1612) schilderde voor Keizer Rudolph II (1586-1589) te Praag 'De vlucht van Aenaes uit Troje".12 Een studietekening voor dit schilderij bevind zich in het Cleveland Museum of Art,13 terwijl de voorstudie van het schilderij, die men na de dood van de schilder in zijn atelier vond, zich in de collectie van het Louvre te Parijs bevindt.14 Het schilderij werd door een kopergravure van Agostino Carracci15 bekend. Een voorstudie voor de kopergravure is onderdeel van de verzameling in het Windsor Castle.16 Deze gravure zelf dateert uit 1595 en was de inspiratiebron voor de Rotterdamse tekening.17 Gedurende de 16e en 17e eeuw werden er geregeld nieuwe uitgaven van de geïllustreerde Ovidius op de markt gebracht. De gravures van Crispijn van de Passe van 1602 en 1607 leverden afbeeldingen voor andere tegels uit dezelfde reeks (Laméris).

Opmerkingen
1) Homerus , de Griekse dichter leefde in het Ionische Klein-Azië en was voor de Grieken de eerste en enige vormgever van hun wereldbeeld.
2) Aeneas, zoon van Anchises en Aphrodite en vader van Ascanius. De beschrijving van de vlucht van Aeneas uit het brandende Troje vindt men bij Homerus (Ilias, XX 307), bij Vergilius (Aeneis, II 700) en bij Ovidius (Metamorphosen, XIII 623). Latere sagen maakten van Aeneas de stamvader van de Romeinen.
3) Vergilius (Publius Vergilius Maro), Romeins dichter, die leefde van 70 tot 19 vóór Christus.
4) Ascanius, ook wel Ilos of Iulus genoemd, de stichter van Alba Longa, de moederstad van de Romeinen.
5) Creüsa, dochter van Priamos en Hecabe, vrouw van Aeneas, die hij bij de vlucht uit Troje verloor.
6) Ovidius (Publius Ovidius Naso), Romeins dichter, leefde van 43 vóór tot 17 na Christus.
Zijn Metamorphosen in een épisch maatschema zijn een hoogtepunt in de vertelkunst.
7) Azeitão is een plaats ten zuiden van Lisboa, Portugal.
8) Orazio Fontana (overleden in 1571), schilder en later eigenaar van een pottenbakkerswerkplaats in Urbino.Toeschrijving en datering van de tegeltableaus is onder andere gebaseerd op een pronkschotel en twee pelgrimsflessen uit een servies van hertog Guidobaldo II van Urbino, welke aanwijsbaar tussen 1565 en 1571 door Orazio Fontana gemaakt en beschilderd werden (Museo del Bargello, Florence).
9) GAR 1976-3042; techniek: pen in bruin, blauw gekleurd; afmeting papier: circa 14,0x13,5 cm; doorgeprikt; watermerk: staande leeuw met zwaard; genummerd in oud, bruin handschrift 19; onderschrift: "Eneas draegt syn vader en gaet met syn soontje uyt 't brandent Troye".
10) GAR 1976-3289; techniek: tekening in potlood; afm. tekening: circa 20,5x15,5 cm; watermerk; leeuw op voetstuk waarop "Vryheit" in bekroonde cirkel met randschrift "Pro patria eiusque libertate". Blad nr. 3289 is niet doorgeprikt.
11) GAR 1976-3138; afmeting blad: circa 11,5x11,5 cm; doorgeprikt; genummerd in oud, bruin handschrift 19.
12) Het schilderij bevond zieh in de schilderijenverzameling van de Národni Galerie, Praag. Een door Barocco voor zijn begunstiger Giuliano della Rovere gemaakte kopie (1598) bevindt zich thans in de Galleria Borghese te Rome (inv.nr..68).
13) (L.E.Holden Fund 60.26). Potlood en bruin krijt, bruin gewassen, opaque waterverf over zwart krijt, afmeting 27,7x42,6 cm.
14) Het Louvre, Parijs (inv.nr.35774), afmeting 148x190 cm.
15) Agostino Carracci, Schilder en graveur, geboren in Bologna in 1557, gestorven in Parma in 1602, broer van Annibale Carracci en neef van Lodovico Carracci.
16) Windsor Castle, inv.nr.. A, p.77: "Copy of the picture of Barroccio, gegraveerd door Ag. Caracci", afmeting 340x463 mm.
17) Het Cleveland Museum of Art, schenking van Mr. en Mrs. H. Auxtin Hauxhurt, 63.456, gravure, 1595, afmeting 40,5x52,6 cm.

Geraadpleegde Literatuur

Homerus, Ilias, vertaald door Hans Rupé, München 1990.
Vergilius, Aeneis, vertaald door Wilhelm Plankl, Stuttgart 1994.
Ovidius, Metamorphosen, vertaald door Michael Albrecht, München 1981.
Bacou, R., Cartons d'artistes du Xme au XIXe siècle, Paris Musée du Louvre 1974.
Fink, G., Who's who in der antiken Mythologie, München 1993.
Laméris, Kitty, "Griekse goden in de Nederlandse keuken", in: Tegel 21 1993, p.32-33. Pigler, A., Barockthemen, Berlin 1956.
Pillsbury, E.P., The graphic art of Federico Barocco, Cleveland 1978.
Pluis, J., De Nederlandse tegel, decors en benamingen 1570-1930, Leiden 1997.
Reid, J.D., Classical mythology in the arts, Oxford 1993.
Säur, K.G., Allgemeines Künstler- Lexikon, München 1993.
Stupperich, Reinhard, "Antike Motive auf niederländischen Fliesen in Ostfriesland", in: Niederländische Wandfliesen in Nordwestdeutschland. Einfluss der Niederlande auf die Wohnkultur zwischen Weser und Ems, Verlag Rasch Bramsche, Universität Osnabrück 1984.
Thieme-Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler - Band 2, Leipzig 1908; Band 6, Leipzig 1912.
Wittkower, R., Carracci drawings at Windsor Castle, London 1952.

SUMMERY
The epic poems, Homer's Ilias and Virgil's Aeneis, contain descriptions of the destruction of the mighty city of Troy and the flight of Aeneas with his aged father on his shoulders and his little son by his side. This scene of the flight with the burning city in the background was a favourite subject with painters. It is also found on tiles. The story is depicted on a large tile picture, attributed to the workshop of Orazio Fontana of Urbino from the third quarter of the 16th Century, which is at Quinta das Torres in Azeitão, Portugal. The same scene is depicted on individual tiles made in Rotterdam in the 18th Century. In the Rotterdam municipal archives there are two model drawings for tiles with the flight of Aeneas. The spons (pricked stencil) of the tue has also been preserved. The drawing for this spons is based on an engraving of 1595 by Agostino Carracci. He was copying a painting by Federico Baroccio (1528-1612).

Zie:      TEGEL 28/2000 (ISSN: 0920 – 4539)
TEGEL is een uitgave van de Stichting van Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum en verschijnt éénmaal per jaar