HOME www.tegels-uit-rotterdam.com
|
Twee tegeltableaus in het voormalige Gereformeerd Burgerweeshuis te Rotterdam
|
01Het gebouw, gelegen aan de Goudsewagenstraat werd in 1598 betrokken als weeshuis. Tot aan 1940 bleef het weeshuis, later Gereformeerd Burgerweeshuis, hier gevestigd. Tijdens het bombardement werd het weeshuis zelf niet getroffen, maar is het complex door de ontstane branden wel in de as gelegd. Ook de twee tegeltableaus gingen verloren.
Door de flinke toename van het aantal weeskinderen werd het pand diverse malen uitgebreid. De eerste aanbouw was aan de Goudsewagenstraat in 1604. Later zijn de westzijde (1663), de noordzijde (1669) en de zuidkant (1689) aangepakt. Langzaam maar zeker werd door diverse grote bebouwingen het weeshuisterrein ommuurd. In 1764 heeft de laatste grote verbouwing plaatsgevonden: de oostkant aan de Goudsewagenstraat kreeg zijn definitieve vorm.
Na de laatste grote verbouwing in 1764 zag het pand er van binnen als volgt uit: er waren slaapzalen en speelkamers voor de jongste kinderen en slaapzalen en eetzalen voor de ouderen. Jongens en meisjes werden strikt van elkaar gescheiden, dus alle bovengenoemde voorzieningen waren zowel voor jongens als meisjes aanwezig, evenals de ziekenzalen. Er waren twee grote binnenplaatsen; één voor jongens, één voor meisjes, gescheiden door een muur. En voorts verschillende klaslokalen, strafhokken voor jongens en meisjes etc.
Het weeshuis was in hoge mate zelfredzaam. Voor het personeel waren er gescheiden eetkamers en verblijfs- en slaapkamers, werkplaatsen, het verblijf van de schoolmeester, het kantoor en de woning van het directeursechtpaar ('vader' en 'moeder' geheten) en de regenten- en regentessenkamer (Collectie Rotterdam).
De twee tegeltableaus
02
Museum Rotterdam, invnr. 26223-5
Fotokaart in zwart-wit van twee tegeltableaus van I. Aalmis in het Gereformeerd Burgerweeshuis. Op achterzijde in zwarte ballpoint: "tegeltableaux op één van de jongensslaapkamers of zalen". Onder de voorstellingen: "I. Aalmis a Rotterdam". Afmetingen hg 14,0 / br 9,9 / dp 0,1 cm.
'DE ONDERLINGE BAND' Orgaan van de vereen van oud-weezen van het GBW
Johannes (Jan) Verheul Dzn (1860-1948), architect, gemeenteraadslid, publicist en tekenaar publiceerde te Rotterdam in januari 1936 'Oude tegeltableaux in het Gereformeerd Burgerweeshuis te Rotterdam‘ in het tijdschrift 'DE ONDERLINGE BAND' Orgaan van de vereen van oud-weezen van het GBW:
„Onder de merkwaardigste versieringen, die eertijds in het gebouwencomplex waaruit het Weeshuis bestaat, op enkele plaatsen zijn aangebracht, behooren stellig de twee oude tegeltableaux in de slaapzaal voor schooljongens in het zuiderpand.
De genoemde slaapzaal is een groot, hoogst eenvoudig lokal, met aan twee zijden vensters, verder gewitte muren met tegellambrizeering, geverfd houten kastbetimmeringen en houten balkzoldering.
Aan een der korte zijden is tusschen de twee van spijlen voorziene vensters een twee Meter breede schoorsteen, die aan de onderzijde een zwart geolieden hardsteenen mantel met nis heeft, waarop een schoorsteenboezem van gelijke breedte tot aan het plafond opgaat. In dezen boezem zijn de twee bedoelde tegeltableaux iets terugliggend en omgeven door een witte tegelbekleeding, aangebracht.
Deze tegeltableaux, uitgevoerd in licht blauwen, naar den paarsen kant gaande toon, zijn hoogst belangrijk. Zij zijn naast elkander geplaatst, omgeven door een rand van z.g. gemarmerde tegels in donkerder kleur, en hebben elk een afmeting van 0,50 bij 1 M.
Zij stellen bijbelsche tafereelen voor en wel dat ter linkerzijde: „Jefta wordt, na het verslaan der kinderen Ammons, bij zijn thuiskomst begroet door zijn dochter.“ Dit tafereel is genomen naar de beschrijving, voorkomende in Richteren 11 : 34.
Ter rechterzijde: “Abraham verdrijft Hagar en Ismaël”, genomen naar de beschrijving in Genesis 21 : 14.
Deze voorstellingen zijn afgesloten door fraaie georneerde omlijstingen, die met cartouchevormen en vruchtenslingers zijn versierd. Boven de onderste cartouche is de naam van den vervaardiger voluit aangegeven met J. Aalmis à Rotterdam.
Zeer merkwaardig is, dat deze tableaux uitgevoerd zijn omstreeks 1720, in het begin van het Lodewijk XV tijdperk, door den Rotterdamsche plateelbakker Jan Aalmis, wiens werk in dezen vorm tegenwoordig vrij zeldzaam voorkomt.
Nu wil het toeval, dat opgemerkd werd, dat Jan Aalmis en zijne echtgenoote Susanna Klaarhout van 1717-1723 Regent en Regentes van dit Weeshuisgeweest zijn. Hun namen zijn dan ook op een der mooie Regentenborden te vinden. Het lijkt mij niet ondienstig, aan de hand van het door den heer A. Hoynck van Papendrecht te boek gestelde over Rotterdamsche plateel- en tegelbakkers, hier iets meer van onzen oud-Regent-plateelbakker te vermelden.
In de 17e en 18e eeuw waren er te Rotterdm vele bloeiende tegelbakkerijen., zoodat de zoo veelvuldig in de oude huizen hier ter stede nog voorkomende versierde wandtegeltjes – gewoonlijk Delftsche tegeltjes genamd – veelal van Rotterdam fabrikaat zijn.
De vader van Jan Aalmis bezat een tegelbakkerij in een pand aan de oostzijde van den Schiedamschedijk, hetwelk doorliep tot aan de Leuwehaven-westzijde. Na den dood van zijn vader, op 29 December 1707, zette Jan Aalmis hetr reeds algemeen gerenommeerde bedrijf voort. Hij was toen 33 jaar oud en was spoedig een zoo bekwaam en vooraanstaand meester in zijn vak, dat hij verschillende malen tot hoofdman van het St. Lucasgilde uit de meester-tegelbakkers werd gekozen.
Onder zijnleiding zijn in deze plateelbakkerij tal van fraaie tegelstukken vervaardigd, zooals o.a. die werlke in het Weeshuis te zien en met zijn naam geteekend zijn. Tegen het einde van de 17e eeuw begon de paarse de blauwe tegelversiering wat te verdringen, hetgeen aan onze tableaux ook wel te zien is, al is het in geringe male.
Bij het ontwerpen der groote tableaux nam men als voorbeeld veelal de bijbelsche voorstellingen, die voorkomen in een reeks van zeer bekende mooie prenten, toen ter tijd door Wagner te Venetië uitgegeven. Somwijlen werden zij op eigen manier verwerkt of wel getrouw nagevolgd, zelfs met de daarop voorkomende fraaie decoratieve omlijsting.
Zoo zijn dus de tegeltableaux in dien ouden schoorsteen in ons Huis nog een vrij zeldzaam bezit, dat, al is het hier en daar wat beschadigd, in waarde gehouden dient te worden ook als herinnering aan het mooie werk van een der oud-Regenten,#.
Hert meest beschadigd zijn de gewone witte wandtegeltjes, die de tav#bleaux omringen, door de vele initialen, namen en jaartallen, die door verpleegden zijn ingegrift. Gelukkig zijn de tableaux daarvan verschoond gebleven.”
Rotterdam, December 1935. J. VERHEUL Dzn.
De twee tegeltableaus schrijf ik toe aan de tegelbakkerij Schiedamsedijk/Leuvehaven onder leiding van de broers Johan en Bartholomeus Aalmis, naar 1766.
Ze hebben gebruik gemaakt van de omlijsting “Die zwölf Monate” van Johann Esais Nilson uit 1766.
|
Jeftha’s thuiskomst |
03
04
National Gallery of Art Washington, invnr. 1984-84.8
Joseph Wagner (1706-1780) naar Giuseppe Zocchi (1711-1767),
ets en gravure, 34,3 x 52,5 cm.
|
Verstoting van Hagar en Ismaël door Abraham |
05
06
National Gallery of Art, 1984.84.9
Joseph Wagner (1706-1780) naar Giuseppe Zocchi (1711-1767),
ets en gravure, 34,3 x 52,5 cm.
Stadsarchief Rotterdam, Collectie tegelvoorbeelden en tegelsponsen
“In 1876 schonk Frederik Jacobus Kleijn, voormalig eigenaar van de tegelbakkerij Piet Hein in Delfshaven, een vrij grote hoeveelheid sponsen, geaquarelleerde tegelvoorbeelden, werktekeningen, grafiek en dergelijke aan het Rotterdamse Gemeentearchief.
De archivaris schreef destijds in de lijst van schenkingen dat de voorbeelden oorspronkelijk “van het Tegelbakkersgilde te Rotterdam” afkomstig waren.
Een deel van dit materiaal was afkomstig uit de tegelbakkerij aan de Schiedamsedijk van Van Traa die in 1853 voorgoed werd gesloten en waar Kleijn van 1842 tot 1850 als bedrijfsleider had gewerkt. In 1863 bijvoorbeeld kocht Kleijn nog tekeningen bij Van Traa.
Het bedrijf aan de Schiedamsedijk was omstreeks 1675 opgericht door Abraham van Lier en werd van 1690 tot 1790 geleid door verschillende leden van de familie Aalmis. Dat betekent niet dat alle onderdelen van de schenking Kleijn oorspronkelijk uit de tegelbakkerij aan de Schiedamsedijk afkomstig zijn. Een aantal tekeningen moet vroeger dan 1675 worden gedateerd en sommige aquarellen lijken eerder in de tegelbakkerij aan de Delftsevaart te zijn gemaakt dan bij Aalmis. Waarschijnlijk kochten tegelbakkers voorbeelden en sponsen op wanneer een tegelbakkerij werd gesloten.”
07
Stadsarchief Rotterdam, Collectie tegelvoorbeelden en tegelsponsen 1976-3200.
Prent met een voorstelling van Hagar, die wordt weggestuurd door Abraham. Deze prent is gebruikt bij de fabricage van tegels bij het Rotterdamse bedrijf “De Bloempot” van de familie Aalmis en latere opvolgers.
Afmeting: 25x37 cm.
08
Stadsarchief Rotterdam, Collectie tegelvoorbeelden en tegelsponsen 1976-3400.
Tekening (pen in bruine inkt) met een voorstelling van de verdrijving van Hagar.
Deze tekening is gebruikt als spons bij de fabricage van het tegeltableau.
Verso in handschrift:’In’t geheel 41604 steekjes’.
Afmeting: 47x66,5 cm.
Afbeelding doorgeprikt.
In spiegelbeeld naar de gravure 1976-3200
Geïntegreerde omlijsting van de twee tegeltableaus.
09
Rijksmuseum Amsterdam, invnr. RP-P-1905-2883
Augustus (titel op object). Die zwölf Monate (serietitel).
Plaatrand: hoogte 264 mm × breedte 194 m
In een rocaille omlijsting met guirlandes een voorstelling met rustende mensen. In een landschap zitten een man en twee vrouwen met hun sikkels en een fles drinken. Een vrouw met een mand met peren op het hoofd loopt langs. In de ondermarge een vierregelige Franse tekst.
Jan Aalmis nam de lijsten over uit “Die zwölf Monate” van Johann Esais Nilson uit 1766.
De omlijsting van het blad “Augustus” - met het sterrenbeeld Maagd (24 augustus - 23 september) - werd door de Rotterdamse faienceschilder gebruikt voor de twee tegeltableaus in het Gereformeerd Weeshuis.
De 'prenten' J.E. Nilsons zijn voorzien van de volgende handtekeningen:
J:E:Nilson, inv: Sculps: en exud: A: V: Cum Priv. AA:LL:S.C.M.
Ontwerpen en uitvoering van de bladen zijn afkomstig van Nilson zelf, die destijds lid was geworden van de Kaiserlich Franziskische Akademie Augsburg en daarom verwees naar de privileges die aan dit lidmaatschap verbonden waren, met name zijn beschermde auteursrecht.
De tegeltableaus “Jeftha’s thuiskomst” en “Wegzending van Hagar enIsmaël” zijn ontstaan in de tijd van de broers Jan en Jan Bartholomeus Aalmis. Beiden waren uitstekende tegelschilders en bekleedden afwisselend jarenlang het ambt van voorzitter van het Sint-Lucasgilde.
De tegeltableaus “Jeftha’s thuiskomst” en “Wegzending van Hagar enIsmaël” werden ook gemaakt door de opvolgers in de tegelbakkerij, die traditioneel "De Bloempot" heette.
De tegelbakkerij Schiedamsedijk / Leuvehaven (ca. 1675-1852)
Familie Aalmis en opvolgers
Verschillende leden van de Rotterdamse familie Aalmis waren meester-tegelbakker en eigenar van de plateel- en tegelbakkerij aan den Schiedamschedijk, westzijde, protocolnr. 1405. Op 24 december 1691 kocht Pieter Janszn. Aalmis (* 1648 - + 1707) het atelier van de erven van François van Lier. Pieter Janszn. Aalmis leidde de werkplaats al enkele jaren. Jan Pieterszn. Aalmis (* 1674 - + 1755) volgde zijn vader Pieter Janszn. Aalmis nam in 1707 de leiding over de werkplaats over. Jan Aalmis jr. (* 1714 - + 1799) leidde samen en met zijn broer Jan Bartholomeus Aalmis (* 1725 - + 1786) het atelier sinds de dood van zijn vader. Toen Jan Bartholomeus in 1786 overleed, werd Jan de enige eigenaar. Hij verkocht de tegelbakkerij met verdere opstallen en de aardewaasserijen op 10 juni 1790 aan Laurens Verwijk en overleed op 30 september 1799.
Na de dood van Laurens Verwijk kregen zijn soons Cornelis (1766-1843) en Martin de leiding over de tegelbakkerij onder de firmanaam Aalmis Verwijk & Zonen. Naar de overleden van Cornelis Verwijk, nam de steenhouwer Willem Van Traa (1804-1890) in 1843 die inmiddels enige Rotterdamse tegelbakkerij over.
Toen de tegelbakkerij werd overgenomen, waren er nog veel tegeltableaus op voorraad, waaronder negen tegeltableaus ‘Abraham’ en vier tegeltableaus ‘Jefta’.
‘Wegzending van Hagar door Abraham’ was verkrijgbaar in de formaten 9x5, 8x4, 7x4 en 5x4 tegels.
‘Jeftha’s thuiskomst’ was verkrijgbaar in de formaten 8x4, 7x4 en 5x4 tegels.
10
Stadsarchief Rotterdam, Archief v. Traa, 247, blad 1
Willem Van Traa sluit de tegelbakkerij 1852. Uit de tegelvoorraden van Van Traa werden tot in 1873 nog tegels en tegeltableaus verkocht.
Tegeltableaus 'Verstoting van Hagar en Ismaël door Abraham’ in musea
Victoria and Albert Museum London
11
V&A Museum London, C.476-1923
Het 'tegeltableau' bestond vroeger uit 8x4 tegels, de bovenste rij ontbreekt. I. Aalmis signeerde het tableau op de trap. Elke tegel meet 12,7x12,7 cm.
Deze tegels maakten deel uit van de collectie van de heer Eelco M. Vis in Amsterdam. De Vis-collectie werd in 1919 tentoongesteld in het Stedelijk Museum in Amsterdam en was destijds grotendeels te koop via antiquair J. Tiller in Amsterdam. Een groot deel van de collectie, inclusief deze tegels, werd aangekocht door Henry van den Bergh, die de collectie in 1923 via het Kunstfonds aan de V&A schonk.
Details van het tegeltableau
12
Tegel in het formaat van 12,7x12,7 cm met Abraham, Sarah en Isaak.
De tegel is in de linker bovenhoek gebarsten.
13
Tegel in het formaat van 12,7x12,7 cm met Hagar.
14
Tegel in het formaat van 12,7x12,7 cm met Ismaël.
15
Tegel in het formaat van 12,7x12,7 cm met handtekening.
Museum Rotterdam
16
Museum Rotterdam, invnr. 5085
Hagar en Ismaël verstoten door Abraham. Voorstelling in een rococo-decoratie met randen (kolomhafjes, Jan Pluis A.14.05.05).
Afkomstig uit boerenwoning te Barendrecht.
Nederlands Tegelmuseum Otterlo
17
Nederlands Tegelmuseum Otterlo, 02553
The Cleveland Museum of Art
18
The Cleveland Museum of Art, 1955.553
Tegeltableaus “Jeftha’s thuiskomst“ in musea
Nederlands Openluchtmuseum Arnhem
19
Nederlands Openluchtmuseum Arnhem, NOM.24956-55
Nederlands Tegelmuseum Otterlo
20
Nederlands Tegelmuseum Otterlo, 02551
21
Nederlands Tegelmuseum Otterlo, 00607
Rijksmuseum Amsterdam
22
Rijksmuseum Amsterdam, BK-NM-4635-A
Historisch Museum Den Briel
|
Helaas heb ik geen kleurenfoto van dit tegeltableau beschikbaar. |
* Afbeelding 01:
Stadsarchief Rotterdam:
“De Hoofdingang van het Gereformeerd Burgerweeshuis aan de Goudsche Wagenstraat nummer 15. Gebouwd door de architect Ary van Aken, stadsbouwmeester van Rotterdam van 1758-1772. Door J. Verheul Dzn, 1934
Verheul pleitte voor een wereldstad met allure waar het ook prettig wonen was. Dertig jaar lang had hij zitting in de gemeenteraad van Rotterdam waar hij lid was van een groot aantal commissies zoals die voor Plaatselijke Werken en de Welstandscommissie. Daarnaast was hij als (hoofd)redacteur verbonden aan een aantal bouwkundige tijdschriften.
Zijn liefde voor oud stadsschoon legde hij vast in talloze tekeningen en aquarellen, die hij vaak exposeerde en die ook aan de basis lagen van veel publicaties, bijvoorbeeld over de Rotterdamse koopmanshuizen of de bouwwerken van 18e-eeuwse architect Jan Giudici.
In de jaren ’20 begon Verheul met het documenteren van oude boerderijen in de omgeving van Rotterdam die door de oprukkende stad met afbraak werden bedreigd. Toen Verheul in 1948 overleed, liet hij al zijn 550 tekeningen en aquarellen van gebouwen, koopmanshuizen en boerderijen na aan het Stadsarchief Rotterdam.”
Dankzegging
Ik wil graag de museummedewerkers bedanken die de beelden ter beschikking hebben gesteld.
Mijn speciale dank gaat uit naar de heer Guus van Veldhuizen voor zijn waardevolle hulp.
Ook wil ik mijn zoon Norbert bedanken voor het redigeren en publiceren van het rapport.