HOME www.tegels-uit-rotterdam.com
|
|
Rotterdamse tegels en tegeltableaus
in de voormalige kloosterkeuken
van het St.-Elisabethgasthuis in Antwerpen |
Geschiedenes van klooster en gasthuis
Op initiatief van de hertog en de Antwerpse schepenen en met de aalmoezen
van de burgers werd tegen de Onze-Lieve-Vrouwekerk aan het
Onze-Lieve-Vrouw gasthuis opgericht, waarvan de oudste vermelding
dateert van 1204. Het werd opgericht zoals gebruikelijk was, als
godsdienstig werk en kwam als dusdanig onder het bestuur van het parochiale
kapittel.
Het gasthuis zocht ook naar uitbreiding en verwierf in 1233 een grond ten
zuiden van de Meir op het Elzenveld. Het ziekenhuis verhuist in 1238 naar
het Elzenveld, en deze datum wordt gewoonlijk als begindatum beschouwd voor
het Sint-Elisabethgasthuis, genoemd naar de heilige Elisabeth van Hongarije.
Herhaaldelijk kwam het gasthuis crisissen te boven, zoals de pestepidemie in
1438-39, waarbij praktisch alle zusters waren overleden. Het klooster en de
pachtboerderijen
buiten de stad werden in 1581 geplunderd door de calvinisten, en het bestuur
werd pas in 1585 hersteld door de hertog van Parma, Alexander Farnese. In
1794 bezetten de Franse troepen Antwerpen en in 1803 werden de zusters
definitief uit het gasthuis verdreven. In 1824 werden zij door Willem I
opnieuw aangenomen voor de ziekenverzorging, maar het bestuur van het
ziekenhuis was toen al volledig in handen van de Burgerlijke
Godshuizen. In 1849 werden 1971
cholerapatiënten opgenomen waarvan meer dan de helft overleden.
|
|
Stadsplattegrond uitgegeven door Verilius Boloniensi in 1565 |
Vaak diende het gasthuis als een soort winterverblijf voor ouderen. Het
ziekenhuis werd wel uitgebreid van 450 naar 715 bedden, maar het aantal
patiënten zou onophoudelijk stijgen van 1000 op het einde van het
ancien régime tot 6000 in 1850. Veel patiënten
konden dan ook slechts voor korte tijd opgenomen worden.
In de 19e eeuw had men te maken met verschillende cholera-epidemieën en met
voortdurende overbevolking, onder meer als gevolg van de slechte
woonomstandigheden.
In 1975 werd een twee-fasenplan gelanceerd
om een nieuwe kliniek te bouwen op de plaats van het oude complex. In 1986
werd de eerste fase van de nieuwbouw gerealiseerd. Vanaf dat moment werden
de middeleeuwse zalen niet meer gebruikt voor patiëntenzorg, maar werden ze
gerestaureerd om ze te behoeden voor geleidelijk verval en herbouwd voor het
Socio Cultureel- en Congrescentrum Elzenveld.
In 2019 wird alles in erfpacht gegeven, en werd er na restauratie een
luxehotel ‚Botanic Antwerp‘ met restaurants ondergebracht.
Tegels en tegeltableaus in de originele kloosterkeuken van het
St.-Elisabethgasthuis
In de afgelopen decennia is de oorspronkelijke ruimte sterk gewijzigd. Het
was door een scheidingswand in twee delen verdeeld. Een gedeelte werd
gebruikt als groentekeuken. Een ander deel werd gebruikt als koelkelder voor
het bewaren van voedsel. Er werd besloten om de twee kamers weer samen te
voegen tot één kamer. De halfstenen scheidingswand werd verwijderd. De beide
zijden van de voormalige scheidingswand tussen groentekeuken en kelder waren
bedekt met tegels. Helaas heb ik geen foto's van de vorige staat.
Op de vloeren van de verdiepingen zijn rond 1950 keramische vloertegels
gelegd.
Luc Vermoesen schreef in 1990: „Alleen zwaar beschadigde delen van de
wandbekleding werden in 1989-1990 bij de restauratiewerkzaamheden vervangen
door tegels, voornamelijk uit andere ziekenhuisgebouwen.“
Dit roept de vraag op, in welke kamers van het klooster waren er
handbeschilderde wandtegels en waar waren de tegels van de twee zijden van
de scheidingsmuur tussen de groentekeuken en de kelder?
De muren zijn versierd met Rotterdamse tegels met diverse afbeeldingen van
onder meer herders, ambachten, dieren, bomen, bloemen, landschappen,
taferelen met putti en kinderspelletjes.
02
Hoek westmuur-noordmuur
03
Detail van het wandoppervlak rechts van de deur
04
Noordmuur
05
Noordmuur-oostmuur
06
Deur in de hoek noordmuur-oostmuur
Er zijn verschillende soorten tegels in het gebied van deze deur, die zijn
toegevoegd toen de kamer werd gerenoveerd. Sommige tegels dateren uit de
late 17e eeuw. Maar de meeste dateren uit het tweede kwart van de 18e eeuw.
07
Noordmuur-oostmuur
08
Oostmuur
|
|
Op de oostmuur tussen de ramen bevindt zich een bijbeltegel met de
afbeelding van een Calvarieberg omringd door halve gevlamde tegels.
Joh. 19:26,27
Toen dan Jezus zijn moeder zag en de discipel, die Hij liefhad, bij
haar staande, zeide Hij tot zijn moeder: Vrouw, zie, uw zoon. Daarna
zeide Hij tot de discipel: Zie, uw moeder. En van dat uur af nam de
discipel haar bij zich in huis. |
Jezus werd gekruisigd op de Calvarieberg buiten Jeruzalem. De straf van
kruisiging was de meest oneervolle voor criminelen en kon niet op Romeinen
worden gebruikt.
Aan de bovenkant van het kruis was een kleine plaquette met de letters INRI:
"Jesus Nazarenus Rex Judaeorum" - Jezus van Nazareth, koning van de joden.
Pilatus maakt duidelijk dat Jezus volgens de Romeinse wet schuldig werd
bevonden en niet volgens de Mozaïsche wet. Volgens de populaire opinie werd
Jezus door de Joden gekruisigd, wat werd opgevat als een religieuze
rechtvaardiging voor de vervolging van de Joden.
Pas op het Tweede Vaticaans Concilie in 1965 werd dit verwijt formeel
opgeheven
10
Oude waterpomp met spoelbak in de hoek van oost- en zuidmuur
11
Oostmuur-zuidmuur
12
Zuidmuur
13
Kruisiging van Jezus
Op de zuidmuur staat in het gedeelte van de voormalige groentenkeuken een
tegeltableau van twintig tegels met een afbeelding van de kruisiging van
Jezus.
Engelen vangen het kostbare bloed van Jezus op. Onder het kruis bevinden
zich Maria, de moeder van Jezus, en zijn discipel Johannes. Maria Magdalena
grijpt het kruis vast en vangt met een doek bloeddruppels van de gekruisigde
Jesus op. Links van haar is een zalvingsvat en de schedel van Adam. Romeinen
5:18 Door de zonde van één mens zijn
alle mensen tot dood en verderf gekomen. Maar door de reddingsdaad van één
persoon worden allen met God verzoend en ontvangen zij nieuw leven
Het tegeltableau is omringd door halve gevlamde tegels.
14
Zuidmuur
Tableau met landschapsscènes en één bijbels tafereel
15
Veld van zestien tegels
In de zuidmuur bevindt zich een veld van
zestien tegels: vijftien met landschapstaferelen en één tegel met een
religieus motief (4)‚ Jezus bij Maria en Marta – Luc. 10:38-42‘. Het veld is
omringd door halve gevlamde tegels.
Vier speciale tegels en hun Rotterdamse voorbeelden
In het stadtsarchief van Rotterdam bevindt zich onder de vele
archiefstukken, welke betrekking heben op tegels, een voorbeeldboek
(archiefnr. THA 3195) voor tegelschilders.
Frederik Jacobus Klein (1819-1881), tegelbakker uit Delfshaven, schonk het
voorbeeldboek in juni 1876, samen met enkele losse voorbeeldbladen voor
tegels en tegeltableaus, aan het Rotterdamer archief. Enkele voorstellingen
uit het veld komen ook voor in het latere modellenboek.
Oude nummering der bladen in bruine inkt correspondeert niet met de volgorde
waarin de afbeeldingen in het boekje zitten.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
16
Detail van de zuidmuur
Ook in dit wandgebied zijn er aanwijzingen dat het om Rotterdamse tegels
gaat, want de tegel in de linker benedenhoek heeft een bijbehorend
voorstelling in het Rotterdamse
voorbeeldboek voor tegelschilders.
|
|
3195-68 (oud nummers 21 en 119) |
17
Zuidmuur-westmuur
De onderste twee rijen bestaan uit schildpaddtegels.
18
Detail uit de hoek zuidmuur-westmuur
19
Westmuur-noordmuur
Op de westelijke muur bevindt zich een tableau van dertig tegels.
20
Jezus, gaande over de zee van Galilea, redt Petrus. – Mat.14:28-31.
Petrus antwoordde Hem en zijde: Here, als Gij het zijt, beveel mij dan tot U
te komen over het water. En Hij zeijde: Kom! En Petrus ging uit het schip en
liep over het water en ging naar Jezus. Maar toen hij zag op de wind, werd
hij bevreesd en begon te zinken en hij schreeuwde: Here, red mij! Terstond
stak Jezus hem de hand toe en greep hem en zeide tot hem: Kleingelovige,
waarom zijt gij gaan twijfelen?
Twee tegels zijn verwisseld, de tegel ter hoogte van het visnet (1) en een
ter hoogte van de benen van Jezus (2).
Deze fout is recenter omdat de afbeelding op een foto uit 1938 nog intact
was.
21
Hoek westmuur-noordmuur
Geraadpleegde literatuur
Luc Vermoesen, Restauratie van de
originele kloosterkeuken van het St.-Elisabethgasthuis. in: VZW Cornelis
Floris, Jaarboek 1990
Socio Cultureel- en Congrescentrum Elzenfeld,
Das alte Krankenhaus auf dem
Elzenfeld – Das Sankt Elisabeth Krankenhaus – Antwerpen, Antwerpen z.j.
Wilhelm Joliet, Rotterdams
modellenboek voor tegels afkomstig van het tegelbakkersgilde,
Königswinter 2001
Wilhelm Joliet, Rotterdams
modellenboek voor tegels in beeld, Königswinter 2010
www.tegels-uit-rotterdam.com/rotterdams_modellenboek_voor_tegels_pdf.html
Wikipedia
Dankzegging
De directie van het hotel Botanic
Sanctuary Antwerp heeft toestemming gegeven voor het maken van foto's in
de oude kloosterkeuken en de publicatie van het beeldmateriaal op internet.
Mijn tegelvriend Frans Caignie heeft de fotodocumentatie voor mij
samengesteld. Jan Pluis heeft het rapport bekeken en de tekst gecorrigeerd.
Zoon Norbert bewerkte het rapport en publiceerde het op internet.
Bekijk ook het rapport Rotterdamer Fliesen des 18. Jahrhunderts im
‚Onze-Lieve-Vrouwehospitaal‘ (Kortrijk)
www.tegels-uit-rotterdam.com/olv.html
Antwoord is ’nee’; enkel wanneer in deze ruimte een diner wordt gegeven.
Dus geen toegang voor het publiek!
Botanic Sanctuary Antwerp
Lange Gasthuisstraat 45
2000 Antwerp