HOME     www.tegels-uit-rotterdam.com

 

DE HAAN EN DE PAPEGAAI OP BLOEMVAASTABLEAUS

in: TEGEL 27/1999
TEGEL is een uitgave van de Stichting van Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum
en verschijnt éénmaal per jaar.

afb.l)    Pronkkeuken met grote veelkleurige bloemvaastableaus
in het jachtslot Amalienburg te Nymphenburg

Grote veelkleurige bloemvaastableaus (afb.l) zijn sinds een publicatie van Robert Danis (1) onder de aandacht gebracht. In zijn boek beschreef hij de tegels welke aan de wand, op de vloer en zelfs als dakbedekking van het "Trianon de Porcelaine" (1671-1687) te Versailles waren toegepast. Danis probeerde de "Chambre de Diane", zoals deze gepubliceerd was door Félibien (2) in 1673, te reconstrueren (afb.2).

afb.2)    "Chambre de Diane" in het "Trianon de Porcelaine" (1671-1687), Versailles.

Daarbij werd hij geïnspireerd door betegelde kamers, die hem bekend waren. In zijn boek beeldt hij een groot bloemvaastableau uit het kasteel Rambouillet bij Parijs af en verklaart, dat de vier bloemvazentableaus aldaar een tweede toepassing zouden zijn van tegeltableaus uit het "Trianon" van Versailles. Deze bewering klopt echter niet, de beschrijving van Félibien dateert namelijk uit het jaar 1673, terwijl details op deze veelkleurige tableaus naar kleurprenten van Johan Teyler zijn geschilderd, die pas in circa 1688 ontstonden. Op alle vier de tableaus in het kasteel Rambouillet is telkens in de rechter onderhoek een haan te zien en in de linker onderhoek een papegaai op een stok. In dit artikel ga ik nader in op deze twee vogels.

TEGELTABLEAUS EN TEGELPLAAT MET DE HAAN
NAAR DE KLEURENPRENT VAN JOHAN TEYLER

Mij zijn dertien veelkleurig geschilderde bloemvaastableaus en één in blauw met het detail van een haan bekend (3). De haan als zelfstandige voorstelling is mij bekend van tableaus in paars van 3 x 2 tegels (afb.4) en verder in veelkleurige uitvoering op een tegelplaat, gesigneerd Piet Vizeer en gedateerd 1769 (coll. Demmin, Museum, Wiesbaden). De haan is telkens ontleend aan een kleurenprent van Johan Teyler (afb.3). (4)

afb.3)    Kleurenprent met een haan, Johan Teyler, ca. 1688, 23 x 19 cm.
(Rijksmuseum Amsterdam Prentenkabinet, Inv. nr. 38:1130).
(Foto: Rijksmuseum, Amsterdam)

afb.4)    Haan naar een kleurenprent van Johan Teyler, tableau 3 x 2 t.,
paars, boerderij te 's-Gravenpolder (Zeeland), bouwjaar 1816, (Foto: J. Pluis)

TEGELTABLEAUS MET DE PAGEGAAI NAAR DE KLEURENPRENT VAN JOHAN TEYLER

In mijn documentatie komt de papegaai naar Teyler (afb. 5) eenmaal voor op een blauw tableau, eenmaal op een paars tableau en elf keer op veelkleurig geschilderde bloemvaastableaus. Afzonderlijke tableaus met alleen de voorstelling van de papegaai naar Teyler zijn mij niet bekend.

JOHAN TEYLER (NIJMEGEN 1648 – NA 1698 AMSTERDAM?)

Johan Teyler was schilder, graveur, wiskundige en ingenieur. Hij reisde veel, was vestingingenieur en wiskundeleraar in Berlijn, was in Rome lid van de schildersbent en bezocht onder andere Istanbul en Egypte. Van 1683 tot 1697 verbleef hij in Nijmegen. In 1688 wird hem het privilege gedurende 25 jaar verleend voor het door hem uitgevonden afdrukprocédé van een koperplaat in kleur. (5) De hier afgebeelde haan en papegaai zijn in dit procédé vervaardigd (afb.3 en 5). De prenten zijn min of meer op zichzelf staande voorstellingen. Het Prentenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam bezit 142 van dit type prenten.

afb.5)    Kleurenprent met een papegaai, Johan Teyler, ca. 1688, 24 x 19 cm
(Rijksmuseum Amsterdam Prentenkabinet, Inv. nr. 39:932). (Foto: Rijksmuseum Amsterdam)

DE TEGELPLAAT VAN PIET VIZEER

In het Museum te Wiesbaden bevindt zich de verzameling van aardewerk en tegels van August Demmin. In de catalogus van 1882 van deze verzameling wordt onder nr. 1016 de tegelplaat met de haan beschreven. Deze plaat is geheel met tinglazuur bedekt en meet ca. 240 x 240 x 22 mm (afb.6). Aan de achter-zijde is de plaat gesigneerd P. Viseer en gedateerd 1769(6) (afb.7). Er zijn nog twee tegels met wapens van de Oranjes uit de collectie Loudon bekend (Rijksmuseum, Amsterdam). De ene tegel is gedateerd 1752 (inv. nr. N.M. 12400-197) en het andere gesigneerd P. Vizeer en gedateerd 1765 (inv. nr. N.M. 12400-198); afb. 134 a, b in C.H. de Jonge (7) - de gegevens daarbij zijn niet geheel juist.
Over Piet Vizeer is weinig bekend. In de literatuur en naslagwerken wordt gezegd dat hij plateelschilder in Delft was, maar naspeuringen door mij in het archief van Delft leverden niets op, ook niet in Amsterdam en Rotterdam. Ook Elisabeth Neurdenburg schreef in 1943: 'Het is eigenaardig dat men den naam van P. Vizeer, dien wij nog op een met blauw beschilderden tegel kennen, nooit in Delftsche documenten is tegengekomen. Een oudere P. Vizeer, misschien zijn vader, stierf vóór het jaar 1765. (8)

afb.6)    Haan naar een kleurenprent van Johan Teyler, tegelplaat 240 x 240 x 22 mm,
gesigneerd P. Viseer, gedateerd 1769. (Collectie Demmin, Museum Wiesbaden) (Foto: Marggraf)

afb.7)    Achterzijde van tegelplaat van afb.6, met signatuur P. Viseer en datum 1769.

 

HET FABRIKAAT VAN DE BLOEMVAASTABLEAUS

Helaas zijn van de bloemvaastableaus geen archiefstukken bekend. Op grond van vergelijking, de samenhang met andere tableaus en tegels van de bekende betegelde kamers en de nummering op de achterkanten is een Rotterdams fabrikaat het meest aannemelijk.
Hierna zullen enkele verzamelingen met de grote bloemvaastableaus in het kort beschreven worden. (9)

AMALIENBURG (1734-1739)

De Amalienburg is een jachtslot in het slotpark in Nymphenburg bij München en maakt deel uit van de Münchener residentie. Hierin bevindt zich een keuken met drie grote bloemvaastableaus (afb.l). De betegeling bestaat verder uit in totaal 19 dubbele pilaren, tableaus met Chinese landschappen en tegels met landschappen en bijbelse voorstellingen. De pilaren zijn onmiskenbaar van Rotterdams fabrikaat en gemaakt bij Aalmis. François Cuvilliés had de leiding bij de bouw van Amalienburg. Deze hofbouwmeester had bij de voorgaande opdracht reeds contacten met de Rotterdamse tegelbakkers. In 1729 kreeg hij namelijk de opdracht om Falkenlust in Brühl bij Bonn te bouwen. De betegeling betreffende de valkenjacht in het trappenhuis van dit jachtslot is gemaakt bij Aalmis te Rotterdam. In de Münchener residentie moeten nog meer veelkleurige bloemvaastableaus geweest zijn. De bloemvaastableaus in de Amalienburg zijn niet juist gezet. Bij reconstructiepogingen van de kasteelbeheerder van Nymphenburg in de jaren vijftig bleek, dat er enerzijds tegels ontbraken, maar anderzijds ook tegels toegevoegd waren, die bij geen van de drie tableaus thuishoorden. De aanvullende tegels zouden afkomstig kunnen zijn uit de Grottenhofvleugel van de residentie. Deze vleugel was in 1729 afgebrand en weer opgebouwd onder leiding van François Cuvilliés.

 

KASTEEL RAMBOUILLET (1715-1730)

De ruimte met de vier bloemvaastableaus (afb.8 en 9) wordt in Rambouillet aangeduid met ‘salle de bains Comte de Toulouse’. Van 1706 tot 1738 was deze 'Comte de Toulouse' de eigenaar van het slot. Hij liet het in de jaren 1715-1730 aan de westzijde met een nieuwe vleugel vergroten. In de parkparterre, in een deel van deze vleugel vinden wij ook de ruimte, die met tegels opgesierd is. Ook deze tableaus zijn naar mijn mening in Rotterdam gemaakt. In dezelfde ruimte bevinden zich grote havengezichten van Amsterdam en Rotterdam van de Rotterdamse tegelschilder Cornelis Boumeester. Ook de aangrenzende tegels met landschappen in cirkel op een paars gesprenkeld fond en de landschappen heel over zijn in Rotterdam gemaakt. Vanuit artistiek en technisch oogpunt waren de Rotterdamse werkplaatsen in staat om zulke tableaus te kunnen maken.

afb.8)    Kasteel Rambouillet bij Parijs. Het grote veelkleurige bloemvaastableau
is met spijkers op een houten deur bevestigd. (Foto: Marggraf/Voth)

afb.9)    Kasteel Rambouillet bij Parijs. Een van de vier grote, veelkleurige bloemvaastableaus. (Foto: Marggraf/Voth)

RIJKSMUSEUM AMSTERDAM (WEESHUIS SOMMELSDIJK)

afb.10)    Bloemvaastableau, 12 x 8 t., blauw, Rotterdam, ca. 1722. Dit tableau is afkomstig uit het voormalig weeshuis
te Sommelsdijk. (Rijksmuseum, Amsterdam; inv. m. N.M. 4638). (Foto: Rijksmuseum Amsterdam)

Dit bloemvaastableau in blauwe beschildering (afb.10) komt oorspronkelijk uit een 17e-eeuwse schouw. Het is echter aan te nemen, dat de bestelling en het aanbrengen van het tableau rond 1722 plaatsgevonden heeft toen een ambtenaar van de gemeente Sommelsdijk zijn huis liet verbouwen en het voor weeskinderen ter beschikking stelde. (10) Bij de restauratie van dit tableau in 1997 konden ook de achterkanten van de tegels bekeken worden. Het bleek dat de manier waarop de nummering is uitgevoerd geheel overeenkomstig is aan de ons bekende nummering van het Rotterdams fabrikaat (afb.11).

afb.11)    Achterkant van enkele tegels uit het tableau van afb.9 met de letter L midden en daaronder
een volgnummers. (Rijksmuseum Amsterdam; inv. nr. N.M. 4638). (Foto: Rijksmuseum Amsterdam)

LANDESMUSEUM TE OLDENBURG

Het in paars geschilderde bloemvaastableau in het Landesmuseum te Oldenburg (11) was ook aan de achterkant te zien. Ook hier komt de nummering geheel overeen met de Rotterdamse wijze van nummeren. De letter - in dit geval een D - midden boven en de nummers 1 tot 45 midden onder. (12)

REPLICA’S

De 'Königliche Majolika- und Terrakotten-Werkstätten Cadinen' (West-Pruisen) produceerden aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw replica's van de grote veelkleurige bloemvaastableaus. Ook op deze tableaus zijn de haan en de papegaai naar Johan Teyler geschilderd. Deze replica's zijn als zodanig herkenbaar, omdat naar de toenmalige instructies van het bedrijf alle tegels van een fabrieksmerk, een kroon met de tekst CADINEN, voorzien werden.
Thans is de haan als tableau van 4 of 6 tegels nog in productie bij Koninklijke Tichelaar te Makkum, Albarello in Menaldum, Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek te Harlingen en Keramiek Koch in Workum.

 

DATERING

De grote bloemvaastableaus dateer ik op grond van de bouwperiode van de gebouwen, waarin zieh deze tableaus bevinden of bevonden, tussen 1720 en 1730.

SUMMARY

The earliest date for the production of large tile pictures of a flower vase can be fixed at about 1688 from the colour prints of the cock and the parrot by Johan Teyler. This refutes the view of Robert Danis and those who follow him that the tile pictures in the Trianon de Porcelaine can be dated prior to 1673. Consequently, the pictures at the chateau of Rambouillet cannot have been moved there from the Trianon de Porcelaine.
The building specifications of the Residenz in Munich, the chateau at Rambouillet, the orphanage at Sommelsdijk and the Amalienburg in the grounds of Nymphenburg show that all these pictures must be dated in the 1720s.
The numbering on the back of the picture tiles from Sommelsdijk, now in the Rijksmuseum in Amsterdam, and the one in the Landesmuseum at Oldenburg, points to Rotterdam as the place of manufacture. Further research is needed to find documentary proof for the supply of large flower vase tile pictures with cock and parrot.

Opmerkingen

1) Robert Danis, La premiere maison Royale de Trianon 1670-1687, Paris 1927. Zijn gegevens werden door alle auteurs na hem overgenomen.

2) André Félibien, Description sommaire du Château de Versailles, Paris 1673.

3) Een tableau in blauw uit het weeshuis te Sommelsdijk bevindt zich in de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam (Inv. nr. N.M. 4638). Veelkleurige bloemvaastableaus met het detail met de haan bevinden zich in: kasteel Rambouillet (vier), en Amalienburg in Nymphenburg (drie), het Rijksmuseum te Amsterdam (twee), het Dansk Kunstindustrimuseet te Kopenhagen (een; afkomstig uit het Franse kasteel Cangé bij Tours en door de Parijse kunsthandelaar Nicolier verworven). In de tweede Wereldoorlog gingen een tableau in de Münchener Residenz en twee tableaus in het Potsdamer stadsslot verloren.

4) Deze prent is gemaakt naar een schilderij van Melchior d'Hondecoeter (1636-1695). (Irene M. de Groot, Vogels, Prenten, tekeningen en foto's in de verzamelingen van het Rijksprentenkabinet en de bibliotheek van het Rijksmuseum Amsterdam, Amsterdam, 1999, p.37).

5) Thieme-Becker, Künstler-Lexikon, Band 32, Leipzig 1938.

6) De gegevens bij Thieme-Becker met‚ overleden vóór 1762' en W.B. Honey met 'overleden before 1765' (European Ceramic Art, A dictionary, London 1952) zijn derhalve niet juist.

7) Jonge, Jonkvrouwe C.H. de, Nederlandse Tegels, Amsterdam 1971.

8) Neurdenburg, Elisabeth, Delftsch Aardewerk, Amsterdam 1943, 1948, p. 145.

9) Zie ook: Jonge, Jkvr. C.H. de, 'Hollandse tegelkamers in Duitse en Franse kastelen', in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, 1959.

10) Vriendelijke mededeling van het gemeentebestuur van Middelharnis/ Sommelsdijk.

11) In 1910 door Otto Riesebieter geschonken (inv. nr. LMO 2977).

12) Gegevens van de directie van het Landesmuseum te Oldenburg.

Links

Amalienburg   
Château Rambouillet
Rijksmuseum Amsterdam
Landesmuseum te Oldenburg