HOME www.tegels-uit-rotterdam.com
|
|
Tekeningen voor tegelschilderijen
op basis van grafiek in Stadsarchief Rotterdam
- Personificaties van de vijf zinteugen – |
“In 1876 schonk Frederik Jacobus Kleijn, voormalig eigenaar van de
tegelbakkerij Piet Hein in Delfshaven, een vrij grote hoeveelheid sponsen,
geaquarelleerde tegelvoorbeelden, werktekeningen, grafiek en dergelijke aan
het Rotterdamse Gemeentearchief. Een deel van dit materiaal was afkomstig
uit de tegelbakkerij aan de Schiedamsedijk van Van Traa die in 1853 voorgoed
was gesloten en waar Kleijn van 1842 tot 1850 als bedrijfsleider had
gewerkt. In 1863 bijvoorbeeld kocht Kleijn nog tekeningen bij Van Traa. Het
bedrijf aan de Schiedamsedijk was omstreeks 1675 opgericht door Abraham van
Lier en werd van 1690 tot 1790 geleid door verschillende leden van de
familie Aalmis. Dat betekent niet dat alle onderdelen van de schenking
Kleijn oorspronkelijk uit de tegelbakkerij aan de Schiedamsedijk afkomstig
zijn. Een aantal tekeningen moet vroeger dan 1675 worden gedateerd en
sommige aquarellen lijken eerder in de tegelbakkerij aan de Delftsevaart te
zijn gemaakt dan bij Aalmis. Waarschijnlijk kochten tegelbakkers voorbeelden
en sponsen op wanneer een tegelbakkerij werd gesloten.” (Stadsarchief
Rotterdam)
Grafiek en tegeltableau
Het gebruik van grafiek als model is algemeen bekend in de kunsten en
ambachten. Ook schilders in Rotterdamse tegelbakkerijen uit de 18e en 19e
eeuw gebruikten grafiek als voorbeeld.
De keuze van de gravures was aan de eigenaren van de werkplaatsen, of aan de
klanten, die beschilderde tegels bestelden volgens specifieke motieven. Het
werd sterk beïnvloed door de smaak van die tijd.
Het gebruik van doorstofsjablonen (sponsen)
in decoratie was de basis voor het wijdverbreide gebruik van
Nederlandse wandtegels. Door dit hulpmiddel te gebruiken, werd de
tegelschilderij een goedkope kopie van het origineel, meestal ontworpen door
een kunstenaar.
Bij het schilderen van tegels werd het motief zelden vrij toegepast. Normaal
gebruikten tegelschilders in Nederland 'sponsen' als hulpmiddel. Het gebruik
van deze doorstofsjablonen verschafte de tegelschilders een basis voor de
contouren van de voorstelling, maar vooral een zekere gewenste gelijkheid
bij het decoreren van meerdere tegeltableaus met hetzelfde motief.
Allegorie van de vijf zintuigen
In de zeventiende en achttiende eeuw waren allegorische voorstellingen zoals de ‘Allegorie van de vijf zintuigen‘ bijzonder geliefd. Elke man symboliseert hier een bepaald zintuig.
01
Stadsarchief Rotterdam 1976-3293
Potloodschets, ca. 430 x 325 mm
02
Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-69.064
Reuk
Jacques Philippe Le Bas (1707-1783) naar David Teniers (II) (1610-1690),
plaatrand: 197 x 121 mm.
* Le Bas (1) graveerde de grafische bladen
in 1736 naar schilderijen van David Teniers II (2)
in de collectie van Madame la Comtesse de Verruë in Parijs.
03
Jan Aalmis uit Rotterdam schilderde deze tegels voor de Heer Gisbert van der
Smissen in Altona in het jaar 1764.
(Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg).
04
Stadsarchief Rotterdam 1976-3294
Potloodschets, ca. 430 x 325 mm.
05
Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-69.063
Gevoel
Jacques Philippe Le Bas (1707-1783) naar David Teniers (II) (1610-1690),
plaatrand: 197 x 121 mm.
06
Stadsarchief Rotterdam 1976-3295
Potloodschets, ca. 430 x 325 mm.
07
Rijksmuseum Amsterdam RP-P-2015-26-851
Gezicht
Jacques Philippe Le Bas (1707-1783) naar David Teniers (II) (1610-1690),
plaatrand: 199 x 120 mm.
08
Stadsarchief Rotterdam 1976-3296
Potloodschets, ca. 430 x 325 mm.
09
Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-69.052
Gehoor
Jacques Philippe Le Bas (1707-1783) naar David Teniers (II) (1610-1690),
plaatrand: 194 x 123 mm.
10
Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-69.065
Smaak
Jacques Philippe Le Bas (1707-1783) naar David Teniers (II) (1610-1690),
plaatrand: 194 x 123 mm.
* In het Stadsarchief Rotterdam bevindt zich geen tekening die overeenkomt
met deze illustratie uit de reeks van vijf zintuigen.
Schilderijen van David Teniers (II) in de collectie van Madame la Comtesse
de Verruë
11
Jeanne Baptiste d’Albert de Luynes Verrue, comtesse de, Catalogue des
tableaux de Madame la Comtesse de Verrue, dont la vente a commencée le
mercredi 27 mars 1737, Paris 1777.
https://archive.org/details/cataloguedestabl00verr
12
Teniers
42
Cinq petits tableaux représentant les cinq sens, chacuns une figure
Vijf kleine schilderijen die de vijf zintuigen vertegenwoordigen, met elk
één figuur
De verblijfplaats van de vijf schilderijen heb ik nog niet kunnen
achterhalen.
(1)
Jacques Philippe Le Bas
of Lebas (1707 - 1783 Parijs) was een Franse Rococo-graveur.
Le Bas was een leerling van de graveur en illustrator Antoine Hérisset
(1685-1769) in Parijs, die destijds bekend stond om zijn architectonische
opvattingen (Paleis van Versailles) en plattegronden (Forêt de
Fontainebleau). Hij kopieerde de sjablonen van iemand anders aan; in zijn
tijd waren gravures op basis van meesterwerken uit de kunstgeschiedenis zeer
populaire en begeerde verzamelobjecten. Er zijn meer dan 500 gravures van Le
Bas bekend. De Nederlandse barokschilders Nicolaes Pietersz. Berchem
(1620-1683), Philip Wouwerman (1619-1668), Adriaen van Ostade (1610-1685) en
Wouwermans navolger, Carel van Falens (1683-1733), waren aanvankelijk de
geprefereerde meesters waarna Le Bas zijn graveertechniek trainde, maar de
kunstenaar waar hij later de voorkeur aan gaf, was David Teniers
(1610-1690). Le Bas wist de uitbundigheid en de fijne penseelvoering van
zijn model over te brengen op de graveertechniek, die hij vaak overwerkte
met de droge naaldtechniek. Van Le Bas zijn meer dan 100 gravures naar
Teniers bekend; er zijn ook meer dan 30 gravures naar Claude Joseph Vernet
(1714-1789), een schilder die actief was aan het hof van Lodewijk XV.
Hij was de populairste en actiefste drukste Franse graveur, maar signeerde
ook regelmatig prenten van zijn leerlingen onder zijn toezicht. In 1771 werd
hij lid van de Académie royale (nu de Académie des Beaux-Arts),
en in 1782 kende Lodewijk XVI hem de titel van koninklijke graveur toe. Le
Bas overleed in 1783 in Parijs. Tekstfragmenten uit:
https://de.wikipedia.org/wiki/Jacques-Philippe_Le_Bas
(2)
David Teniers II,
ook David Teniers de Jonge genoemd (gedoopt te Antwerpen, 15 december
1610 Brussel, 25 april 1690), was een Vlaamse barokschilder. Hij werkte in
vele genres, inclusief landschappen, portretten, genrestukken,
kunstverzamelingen en stillevens. Hij was schilder aan het Brussels hof en
conservator van de kunstverzameling van aartshertog Leopold Willem van
Oostenrijk. Hij werkte merendeels te Antwerpen en Brussel, maar woonde vanaf
1662 in Perk, een dorp in de Belgische provincie Vlaams-Brabant. Zijn vader
en zijn zoon heetten ook beiden David Teniers en waren beiden schilders van
een zekere bekendheid, ook al zijn zij nooit zo beroemd geworden als David
Teniers de Jonge. Zijn jongere broer Abraham Teniers was ook schilder en
werkte samen met hem.
In 1637 trouwde hij in de Sint-Jacobskerk met Anna Brueghel, de
zeventienjarige dochter van Jan Brueghel de Oude. Getuigen waren Peter Paul
Rubens en Paul van Halmale. Zijn eerste zoon, David Teniers III, werd
geboren in 1638. Zijn dooptante was Hélène Fourment, de tweede echtgenote
van Rubens.
David Teniers II overleed op 25 april 1690 en werd begraven in Brussel naast
zijn eerste vrouw, Anna, en zijn zoon David Teniers III. (Wikipedia)
Tekstfragmenten uit:
https://nl.wikipedia.org/wiki/David_Teniers_II
Graag wil ik de oud-medewerker van het Gemeentearchief Rotterdam, Piet
Ratsma, die in 1976 meewerkte aan de door Jacobus Kleijn 1876 aan de
gemeente Rotterdam geschonken modellen voor tegels en tegeltableaus,
bedanken voor zijn jarenlange hulp.
Frans Caignie wil ik bedanken voor het corrigeren van mijn teksten.
Graag
Ik wil mijn zoon Norbert bedanken voor het redigeren en publiceren van
het rapport.