HOME     www.tegels-uit-rotterdam.com

 

 

      

 

  ROTTERDAMS MODELLENBOEK
VOOR TEGELS

AFKOMSTIG VAN HET TEGELBAKKERSGILDE

 

Wilhelm Joliet

 

Met dank aan de heren
Pieter Ratsma, archivaris van het Gemeentearchief Rotterdam,
Jan Pluis en Ger de Ree, die vele adviezen hebben gegeven.

 

 

      

In het gemeentearchief van Rotterdam bevindt zich onder de vele archiefstukken, welke betrekking hebben op tegels, een voorbeeldboek (archiefnr. THA 3195) voor tegelschilders. Het is van grote waarde voor de studie naar de geschiedenis van de Nederlandse wandtegel.
Frederik Jacobus Kleijn (1819-1881) schonk het voorbeeldboek in juni 1876, samen met enkele losse voorbeeldbladen voor tegels en tegeltableaus, aan het Rotterdams archief.
De archivaris schreef destijds in de lijst van schenkingen dat de voorbeelden oorspronkelijk “van het Tegelbakkersgilde te Rotterdam“ afkomstig waren.
Het voorbeeldboek bestaat uit een bundel van 59 bladen met 96 tekeningen. De bladen, formaat circa 13,5 x 13,5 cm, zijn bij de meeste aan twee zijden afgesneden en bij zes bladen zijn de contourlijnen doorgeprikt.
Wanneer wij nu het voorbeeldboek bestuderen, dan valt op dat er een veelvoud aan motieven en stijlrichtingcn in voor komt. De voorbeeldtekeningen, meestal pentekeningen in bruin, werden blauw of paars ingeschilderd, maar er komen ook combinaties van blauw en paars, alsook geel en rood voor.
Alle tekeningen zijn genummerd. Daarbij valt het op, dat zeven slechts één, 89 tekeningen daarentegen twee of drie nummers dragen. De oude nummering in de bruine kleur komt niet overeen met de volgorde in het boek.
Een met een potlood geschreven doorlopende nummering werd bij de archiverung in het jaar 1976 uitgevoerd. De oude nummering loopt tot 193, de nieuwe slechts tot 96.
Het ligt voor de hand om het voorbeeldboek te willen dateren, maar dan komt men al snel voor problemen te staan, want er zijn decors bij, die gedurende lange tijd werden geschilderd.
Het voorbeeld nieuw 38 / oud 127 is vanwege de daarop afgebeelde personen zeer interessant, want zij dragen een klederdracht uit het eerste kwart van de 18e eeuw. De dame op de voorgrond draagt een opvallende haardracht, de zogenaamde “coques“, welke in 1714 in Frankrijk in de mode kwam.
Deze tekening is verder van bijzondere interesse, omdat deze thematisch bij de sponsen GAR 3171-3194 uit het Rotterdams archief hoort. Vier van deze sponsen hebben dienst gedaan bij de beschildering van tegeltableaus voor de “Sommerspeisesaal“ van slot Augustusburg te Brühl bij Keulen in Duitsland. Het tijdstip van de levering van deze tegeltableaus is door aantekeningen in bouwakten goed aan te geven. De bestelling kan op zijn vroegst in 1743 en de levering op zijn laatst in 1748 hebben plaatsgevondcn.
„Pleziertjes“ in deze trant werden echter nog omstreeks 1860 in de werkplaats “Piet Heijn“ van Frederik Jacobus Kleijn te Delfshaven geschilderd.
Vergelijkt men het Rotterdams voorbeeldboek met een modellenboek dat zich in het Hannema Huis te Harlingen bevindt, dan zijn de nummers 2, 14, 16, 48, 61, 82 en 90 aan elkaar gelijk.
Hieruit mag blijken dat een snelle datering en toeschrijving van tegels aan een bepaalde werkplaats of streek louter aan de hand van decors gevaarlijk kan zijn.

Literatuur

1)      L. de Laigue, “Une faiencerie à Rotterdam aux XVIIe et XVIIIe siècles“,
in: La revue de l’art ancien et moderne, Paris, 2e année, tome IV, no 18,
10 septembre 1898. (227-240).

Beschrijving van de inhoud, met reproductie van de voorbeelden:

blz.	nummer nieuw	nummer oud
227	60	187
228	78	114
229	7	172
230	26	191
232	14	154
233	38	127
235	54	11
237	72	31
239	8	171
240	29	149

L. de Laigue werd op het boek attent gemaakt
door de gem. bibliothecaris M. van Rijn.

 

2)      H.C. Gallois, “Over Rotterdamsche tegels“ in Mededelingen van den Dienst voor Kunsten en Wetenschappen der gemeente ‘s-Gravenhage,
I, 1919, p. 18-25.

Beschrijving van de inhoud, met reproductie van de voorbeelden:

blz.	nummer nieuw	nummer oud
21	36	75
22	54	11
22	78	114
23	38	127

 

3)      Jan Pluis,     De Nederlandse Tegel decors en benamingen
                            1570 - 1930
Leiden 1997
Tweede, herziene druk, Leiden 1998

 

Modellenboek voor tegels,
afkomstig van het tegelbakkersgilde te Rotterdam

 

In 1876 aan het Gemeentearchief Rotterdam geschonken door de heer Frederik Jacobus Kleijn. (Commissie voor de Archieven ..... inv. No 190, lijst van aanwinsten, 1876, 16 Juni).

Oud nummer:        Bibl. v. Handschr. nr. 872.
Nieuw nummer:     1976-3195 / 1-96.

 

De afbeeldingen, meest pentekeningen in bruine inkt, zijn het meest in blauw of paars ingekleurd. Het Papier heeft aan twee zijden een tekening, behalve enkele bladen die doorgeprikt zijn.

Ca 13,5x13,5 cm.

Oude nummering der bladen in bruine inkt; korrespondeert niet met de volgorde waarin de afbeeldingen in het boek zitten.

Nieuwe nummering met potlood (bij de beschrijving 1976 reeds aanwezig) is aangehouden bij de onderverdeling van nr. 1976-3195.

Bladen met aan één zijde een tekening:
afbeeldingen 36, 37, 38, 39, 40, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 67 en 68.

Bladen met aan twee zijden een tekening:
afbeeldingen 1-2, 3-4, 5-6, 7-8, 9-10, 11-12, 13-14, 15-16, 17-18, 19-20, 21-22, 23-24, 25-26, 27-28, 32-33, 34-35, 41-42, 61-62, 63-66, 69-70, 71-72, 73-74, 75-76, 77-78, 79-80, 81-82, 85-86, 87-88, 89-90, 91-92, 93-94 en 95-96.

Twee bladen aaneengeplakt:
afbeeldingen 29-30/31 en 83-84.

 

 

decors en benamingen

nummer nieuw	nummer oud	Jan Pluis: De Nederlandse Tegel decors en benamingen 1570-1930	paginanummer in: De Nederlandse Tegel decors en benamingen 1570-1930	benamingen
1	57	A.01.01.15	191	------------------------------------------
2	37	A.01.01.48	196	Servetblad
3	3	A.01.13.16	266	Bloemruitjes
4	5	A.01.03.02	204	Gebloemde beugel
5	182	A.01.11.88	251	Negensterren
6	122	A.03.01.21	367	Landschap in cirkel hoekmotief: spin
7	172	A.03.01.47	372	Landschap in achtkant op gesprenkeld fond met uitgespaarde kwartrozet
8	171	A.03.01.51	373	Landschap in achtkant op gesprenkeld fond met uitgespaard blad
9	173	A.03.03.09	379	Herderin in cirkel in achtpas op gesprenkeld fond met uitgespaarde kwartrozet
10	174	A.01.05.14	217	Vogelveren
11	177	A.01.05.12	216	Vorstinblad
12	178	A.01.10.34	235	Krullen
13	151	A.05.01.77	462	------------------------------------------
14	154	A.03.08.09	388	Historie zonder tekst in cirkel; hoekmotief: ossenkop
15	7	A.01.03.60	213	------------------------------------------
16	8	A.01.05.56	224	Rozenster met hartjes
17	189	A.05.01.09	412	Lelie; hoekmotief: lelie
18	190	A.05.04.05	417	Drietulp in accolades met vleugelblad
19	18	A.01.12.57	262	------------------------------------------
20	20	A.01.05.81	228	------------------------------------------
21	175	A.01.12.25	257	Rotterdams rozet-ruitje
22	176	A.01.05.10	216	Jeruzalemsveren
23	103	A.01.12.50	261	Klaverblad
24	109	A.03.01.46	372	Landschap in het lof
25	188	A.03.07.13	386	Spiegeljacht; hoekmotief: spin
26	191	A.02.04.14	352	Appelventer; hoekmotief: spin
27	179	B.01.00.30	520	omlijsting van B.01.00.30
28	180	A.01.12.33	258	Signetten
29	149	A.05.08.48	429	Bloempotje in accolades met krullen: hoekmotief: quartrozet
30	135	A.14.06.48	486	------------------------------------------
31	134	A.14.06.47	486	Tulplijst
32	88	A.01.05.42	221	Kievitseitjes
33	93	A.01.12.47	260	Dubbel kruisblad
34	47	A.01.30.52	312	Krulveren
35	83	A.01.03.04	204	------------------------------------------
36	75	A.05.08.47	429	Bloempotje; hoekmotief: anjer
37	126	A.01.30.04	304	------------------------------------------
38	127	A.03.05.04	381	Pleziertje in afgeplatte accolades met lof
39	34	A.01.20.11	273	------------------------------------------
40	186	A.03.11.07	397	Zeewezen (triton)
41	---	---	---	herders; komt geheel overeen met nr 51 (maar zonder cirkel)
42	---	A.01.30.07	305	als 44, anders gekleurd
43	50	A.14.01.53	458	------------------------------------------
44	---	A.01.30.07	305	als 42, anders gekleurd Verso: “N 81..Nieuwe bande mosaik bloeme.”
45	106	A.03.01.11	365	Landschap heel over
46	169	A.03.01.24	367	Landschap in cirkel met ossenkop
47	---	A.03.01.34	369	Landschap in dubbel gebogen achtkant met geparelde rand; hoekmotief: kwartrozet
48	160	A.03.01.39	370	Landschap in dubbel gebogen achtkant; hoekmotief: kwartrozet
49	118	A.03.08.06	388	Historie op land met tekst; zonder hoekmotief;
50	23	A.01.30.02	304	Druifranken; als 83, anders gekleurd
51	---	A.03.03.11	397	herders in cirkel; maar zonder hoekmotief; komt geheel overeen met nr 41
52	95	A.01.30.01	304	------------------------------------------
53	78	A.01.12.64	263	------------------------------------------
54	11	A.01.21.15	281	------------------------------------------
55	123	A.14.01.82	462	Kastrandje
56	25	A.01.20.12	273	------------------------------------------
57	19	A.01.30.05	304	------------------------------------------
58	152	A.05.01.77	462	------------------------------------------
59	71	---	---	Grote bloem
60	187	---	---	Dubbel kinderspel; Jongens met tol; hoekmotief: spin
61	52	A.01.05.20	218	Rozenveren
62	67	A.01.10.29	234	------------------------------------------
63	133	A.14.03.62	472	Rotterdams half je
64	137	A.14.07.05	490	Blokrand
65	138	A.14.03.58	472	------------------------------------------
66	139	A.14.06.33	483	Tulp en roosrand
67	110	A.03.03.04	378	Herder in cirkel; hoekmotief: spin
68	119	A.03.01.17	366	Landschap op land; hoekmotief: spin
69	9	A.01.03.05	204	Oranjeblad
70	10	A.01.21.14	281	------------------------------------------
71	132	A.03.01.54	373	Landschap in accolades met krullen; hoekmotief: kwartrozet
72	31	A.03.01.41	371	Landschap in het achtkant; hoekmotief: geveerde hoek
73	109	A.03.01.46	372	Landschap in het lof
74	32	A.01.12.54	261	------------------------------------------
75	1	A.01.03.08	205	------------------------------------------
76	2	A.01.03.38	210	Beugels
77	---	A.03.08.18	390	Historie in achtkant; hoekmotief: dubbelblad
78	114	A.09.01.01	438	Kunstenmaker op cartouche; hoekmotief: kwartrozet
79	183	A.03.03.01	378	Herder op land; hoekmotief: spin
80	185	A.05.08.29	426	Bloempot; hoekmotief: spin
81	14	A.01.05.49	223	Vleugelblad
82	42	A.01.05.52	223	Puntster
83	---	A.01.30.02	304	Druifranken; als nr 50; anders gekleurd
84	6	A.01.03.01	204	------------------------------------------
85	98	A.01.01.42	195	------------------------------------------
86	74	A.01.12.60	262	Kruisroosjes
87	27	A.01.23.05	283	Muurbloem
88	35	A.01.13.07	265	------------------------------------------
89	46	A.01.01.51	197	------------------------------------------
90	62	A.01.05.57	224	Violieren
91	15	A.01.05.50	223
92	12	A.01.03.55	213	Slingerroos
93	192	A.01.02.01	198	Wezen
94	193	A.01.60.09	329	Gesprenkelde ruit
95	4	A.01.05.85	229	------------------------------------------
96	13	A.01.01.49	197	Rank met roosterwerk

 

Klik hier voor de WATERMERKEN

 

 

 

 

WILLEM VAN TRAA,

tegelbakker. Geboren te Rotterdam 7 mei 1804. Eerst alleen steenhouwer; koopt in 1843 de gebouwen van Aalmis Verwijk & Zonen aan de Leuvehaven en Schiedamschedijk en zet de zaken van die firma voort. Staakt het bedrijf in 1852 en verkoopt dan zijn tegels uit, hetgeen duurt tot in 1873. Hij sterft 4 april 1890 te Rotterdam.

Gemeentearchief Rotterdam
negatief nr. G 24637
Collectie: Collectie Bibliotheek GAR
Aanvraagnummer: XXXV G 24
Titel: Het archief van de firma Van Traa, steenhouwerij en tegelbakkerij te Rotterdam
Uitgever: [S.l.] : [s.n.], 1905
Annotatie: Met een inl. door E. Wiersum

Op de website van het Gemeentearchief kunt U een inhoudsoverzicht van het Archief-Van Traa vinden onder de aanduiding:
Toegangsnummer: 264
Archieftitel: Steenhouwerij en Tegelbakkerij Van Traa
(Link)

 

 

Bijzonderheden over de schenker van het modellenboek voor tegels

Gedrukte gegevens kan ik op grond van onderzoek van het in het Gemeentearchief Rotterdam berustende oude bevolkingsregister van Rotterdam en het archief van de Gemeente Delfshaven aanvullen.
Er is van F.J. Kleijn helaas geen portret in het Gemeentearchief aanwezig.

FREDERIK JACOBUS KLEIJN,

geboren 19.10.1819 te Rotterdam, zoon van Antonie Kleijn en Anna Maria Elisabeth Ellerkamp.
Zijn vader, Antonie Kleijn, was in 1793 te Rotterdam geboren. Deze woonde tijdens de volkstelling van 1829 met zijn vrouw en vier kinderen, waarvan Frederik Jacobus de oudste was, in Rotterdam in een huis aan de Vest, huisnummer 364. Hij was een zelfstandig opererend koetsier; een ongetwijfeld bij hem behorend palfrenier (koetsbediende) was toen bij hem inwonend. Het personenvervoer zal niet voldoende lonend zijn geweest, want bij de volkstelling van 1839 wordt als zijn beroep opgegeven: voerman, en in 1845 in de huwelijksakte van zijn zoon Frederik Jacobus: sleper.
Frederik Jacobus Kleijn woonde in 1839 in Rotterdam bij zijn vader en moeder, Vest, 364, en was kantoorbediende. In 1842 was hij kantoorbediende bij Aalmis Verwijk& Zoonen en woonde in de zaak. In het wijkregister van 1843 staat hij ingeschreven als kantoorbediende en met zijn moeder inwonende bij Cornelis Roeland Verwijk, Leuve-haven C 329. In 1843, bij de verkoop van het pand aan Van Traa, bleef F..J. Kleijn bij de nieuwe eigenaar in dienst en werd met zijn moeder ondergebracht in het achterhuis Schiedamsche Dijk 291, waar de tegelbakkerij gevestigd was.
Op 19.2.1845 huwde Frederik Jacobus Kleijn met Catharina Maria Theresia Hopmann, een nakomeling van Jan Pieterszn. Aalmis, die op 15.3.1815 te Rotterdam was geboren. Zij kregen één dochter: Anna Maria Elizabeth, geboren te Rotterdam op 1.5.1846. Volgens zijn laatste traktement werd Frederik Jacobus Kleijn uitbetaald op 21.8.1850, toen hij bij Van Traa de dienst verliet, om zich op 1.1.1851 te Delfshaven in de Schoonderloostraat No. 71 als zelfstandig tegelbakker te vestigen. De tegelbakkerij was genaamd „Piet Heijn“.
Hoeveel werklieden waren gemiddeld hier werkzaam?
1853 Volwassenen: 5, Kinderen: 1
1858 Volwassenen: 8, Kinderen: 2
Tijdens de volkstelling van 31.12.1859 woonde F.J. Kleijn in Delfshaven, Schoonderloo E 68k. Zijn beroep wordt opgegeven: tegelfabrikant.
Jaarverslag Gemeente Delfshaven 1861, pag. 39: “..Als oorzaak dier kwijning moet in de eerste plaats genoemd worden de Staatkundige spanning in Europa en de Burgerkrijg in Noord-Amerika .......; waarom wij ons gedrongen ge-voelen onze geheele adhaesie te schenken aan de wensch der Kamer van Koophandel en Fabrieken, namentlijk dat de Hooge Regering door hare tusschenkomst ook die voordeelen voor dit Rijk trachte te verkrijgen van welke andere Rijken, met name Engeland en Belgie, zoete vruchten plukken, en hierdoor het verlies van den verminderden uitvoer naar de vereenigde Staten van Noord-Amerika zou kunnen gedekt worden......“. Pag. 40: „De Tegelbakkerij heeft door weinig aflevering naar buiten’s lands minder verwerkt.“ Pag. 42: „Aantaal Arbeiders: ...Tegelbakkerij 7.
October 1861 heeft F.J. Kleijn 42 tegels aan het Industrial Museum of Scotland, Edinburgh geschonken.
Zoals bekend ging ook de tegelbakkerij “Piet Heijn“ spoedig te niet. In 1863 kocht F.J. Kleijn nog voor zes gulden teekeningen voor zijn bedrijf van Van Traa. In het jaar 1866 staakt hij de tegelbakkerij „Piet Heijn“.
Op 16.4.1869 trok F.J. Kleijn naar Vrijenban (Zuid-Rotterdam) en keerde in 1872 naar Delfshaven terug.
Hij gaf in 1873 bij J.L. v.d. Pauwert in Delfshaven zijn Beschrijving en Geschiedenis van Delfshaven uit, “een kroniek van al de merkwaardige voorvallen en een verzameling van oorkonden, privilegien, resolutien, publicatien en andere stukken, op Delfshaven betrekking hebbende“.
Pag. 388: “Eene wandeling door
Delfshaven in 1873. ......Nu volgt de Timmermanswerkplaats Bakkers, dáár naast de Stoommeelfabriek “de Nijverheid“ van T.H. Visser, die met eene stoommachine van 25 paardekracht werkt, en vroeger, van het jaar 1851 tot 1866, eene Tegelbakkerij, genaamd: “Piet Heijn“. Boven den schoorsteenmantel van één der vertrekken vindt men in dat pand nog de buste van dien Zeeheld.“
F.J. Kleijn verhuiste op 19.3. 1874 naar Rotterdam, Westzeedijk 15/690, later naar de Oosterstraat 13/10 no. 32, dan Verlengde Goudsche Straat no. 87. Als zijn beroep wordt steeds opgegeven: boekhouder.
22.5.1876 “Twee basementen van Delftsch aardewerk, vervaardigd in der tijd in de Rott. Tegelbakkerij van Aalmis door F.J. Kleijn aan het Archief Rotterdam geschonken.“
Junij 1876 “Modelboekje van het Tegelbakkersgilde te Rotterdam alsmede eenige losse modellen voor tegels en taferelen door F.J. Kleijn aan het Archief geschonken.“
De echtgenote van F.J. Kleijn stierf op 2.2.1881. F.J. Kleijn verhuisde op 2.5.1881 naar de van der Werffstraat (Vlaardingen) no. 52, en stierf daar op 30.1. 1898 oud 78 jaar. Dochter Anna Maria Elizabeth is niet gehuwd en is tot zijn dood bij hem blijven wonen. Zij overleefd haar vader slechts twee jaar en overleed op 8.2.1900.

Literatuur:
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Leiden 1918, deel IV
A. Hoyinck van Papendrecht, De Rotterdamsche Plateel- en Tegelbakkers, Rotterdam, 1920
E. Wiersum,“De laatste Rotterdamsche tegelbakkerij“ in: Rotterdamsch Jaarboekje 1921
W. Joliet. “Tiles from the Piet Hein Workshop of F.J. Kleyn in Delfshaven in the Royal Scottish Museum, Edinburgh“ in: GLAZED EXPRESSIONS Number 25 Winter 1992

Gemeentearchief Rotterdam