HOME www.tegels-uit-rotterdam.com
Rotterdamse tegeltableaus met voorstellingen betreffende de walvisvaart
naar prenten van Adolf van der Laan in collecties van diverse musea
Museum Rotterdam
01
Museum Rotterdam invnr. 5478
Herkomst: Afkomstig uit het pand Achterhaven Oostzijde N° 14b, Delfshaven.
Afmetingen (cm): tableau: hoogte 66,0 / breedte 65,2 / tegel: hoogte 13,0 / breedte 13,0 / randtegel: hoogte 6,5 / breedte 13,0 / hoektegel: hoogte 6,5 / breedte 6,5.
Datering: 1770-1780.
Ik schrijf dit tableau vanwege de schilderstijl toe aan de werkplaats Schiedamsedijk / Leuvehaven van Johan en Bartolomeus Aalmis.
In die tijd bestonden nog de volgende tegelbakkerijen in Rotterdam: Delftsevaart (ca.1640-1773) en Hoogstraat, Wapen van Dantzich (1643-1841).
Het tableau bestaat uit zestien tegels in accolades, zestien randen met omslingerd decor ‚Kolomhalfje‘ en vier randhoeken met centraal hoekdecor.
Afgebeeld zijn vier voorstellingen naar prenten uit een reeks van Adolf van der Laan naar ontwerp van Sieuwert van der Meulen. Linksboven ‘t Binnen seylen der Groenlands vaarders (prent 15), rechtsboven ‘t Schip by Mooy weer in het Ys verlooren (prent 12), linksonder ‘t Kooken van de Traan uyt het Walvis spek (prent 16), rechtsonder Het Harpoeneren van de Walvis, of inwerpen van ‘t Harpoen (prent 2).
In der eerste helft van de achttiende eeuw verscheen bij Petrus Schenk te Amsterdam het boek GROOTE VISSERY. Hierin waren behalve de omslag, tweeëndertig gravures opgenomen. Ze werden gemaakt door Adolf van der Laan (circa 1690 – gestorven na 1742) naar tekeningen van Sieuwert van der Meulen (gestorven 1730).
Het boek is te verdelen in twee onderwerpen: zeventien gravures over de haringvisserij en zestien over de walvisvangst. De gravures laten zien hoe men vroeger het belangrijke volksvoedsel haring en de walvis – voor traan – ving, bewerkte en verkocht.
02
Voorstelling tegeltableau (01) linksboven: ‘t Binnen seylen der Groenlands vaarders.
03
Groote Visserij, prent 15
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-16
Tussen 1680 en 1770 floreerde de Nederlandse walvisvaart en voeren gemiddeld 200 tot 250 schepen naar het Hoge Noorden. Een hoogtepunkt was het jaar 1721 met 258 schepen. Tussen de 8.000 en 10.000 opvarenden verdienden er hun dagelijkse kost mee. Centra voor de walvisvaart waren in de eerste plaats Amsterdam, de Zaanstreek en verder de plaatsen waar de voormalige in 1642 opgeheven Noordse compagnie haar kamers had gehad zoals Middelburg, Vlissingen, Hoorn, Enkhuizen Harlingen en in het Maasgebied Rotterdam.
04
Voorstelling tegeltableau (01) rechtsboven: ‘t Schip by Mooy weer in het Ys verlooren.
05
Groote Visserij, prent 12
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-13
De natuurlijke omstandigheden in deze noordelijke streken vormden echter ook grote gevaren voor schepen en hun bemanningen. Door de omstandigheden van het ijs kan een schip zelfs bij mooi weer gemakkelijk verdwalen. Als het schip in het ijs bevroren was, zou het door de druk van het ijs kunnen breken.
Het team zou blij kunnen zijn als ze hun bezittingen hadden wist te redden op het ijs.
06
Voorstelling tegeltableau (01) linksonder:‘t Kooken van de Traan uyt het Walvis spek.
07
Groote Visserij, prent 16
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-17
De Groenlandse walvis, de favoriete prooi van de walvisvaarders.
Vooral de Nederlanders en Engelsen reisden jaarlijks met veel schepen naar het Noordpoolgebied en richtten al snel een aantal landstations op om het spek tot olie te koken, die in Europa tegen goede prijzen kon worden verkocht en als lampolie, voor de productie van zeep. als smeermiddel, enz. vergelijkbaar was gebruikt. De baleinen waren ook veelgevraagd voor het maken van paraplu's en korsetten.
08
Voorstelling tegeltableau (01) rechtsonder: Het Harpoeneren van de Walvis, of inwerpen van ‘t Harpoen
09
Groote
Visserij, prent 2
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-19
De geprefereerde prooi in de 17e eeuw was de Groenlandse walvis, het was de ‘rechtse walvis’ om op te jagen omdat hij langzaam was, zelfs als hij dood was aan de oppervlakte dreef en veel olierijke stoffen had. De walvisjacht zelf werd uitgevoerd met harpoenen vanuit roeiboten en was voor specialisten zeer gevaarlijk werk.
Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam
10
Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam invnr. 30A-74
Voorstelling: 't Schip bij Storm in 't Ys vergaan.
De walvisvaarders moesten in de uitgestrektheid van het noordpoolgebied naar de dieren zoeken. Het was het tijdperk van het zogenaamde ijsvissen.
Omdat de schepen tot en zelfs in het ijs moesten varen, werden ze voorzien van een speciale versteviging, een dubbele beplanking van de scheepswanden. Toch kwam het voor dat de beplanking van een schip door het ijs werd vernield en het schip moest worden verlaten.
11
Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam invnr. 30A-75
De cijfers 13 op de achterkant van de tegels verwijzen naar de kopergravure 13 't Schip bij Storm in 't Ys vergaan.
12
Groote Visserij, prent 13
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-14
Rijksmuseum Amsterdam
13
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BK-1955-371
Voorstelling: De Walvis wort na Boord geboegserd of geroeyd.
Afmetingen (cm): tableau: hoogte 26,0 / breedte 26,0 / tegel: hoogte 13,0 / breedte 13,0.
Datering: 1770-1780.
De voorstelling is omlijst door een Franse accolade.
Documentatie: Eelco M. Vis / Commer de Geus, Altholländische Fliesen, Leipzig 1926, p. 31-32, afb. 9.
14
Groote Visserij, prent 7
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-24
De walvis werd gejaagd in kleine roeiboten met een bemanning van zes tot acht man en gedood met handharpoenen en lansen. De walvis werd vervolgens langszij het schip gesleept. Bij het schip werd het dier aan repen gesneden en men vulde de vaten met het spek. Al het andere werd overgelaten aan de meeuwen en roofvissen.
* Jonge dieren werden tijdens de jacht ook geharpoeneerd om oudere dieren aan te trekken.
Princessehof Leeuwarden
15
Princessehof Leeuwarden invnr. QNO (drie tegels)
Voorstelling:‘t Binnenseylen der Groenlands vaarders.
16
Groote Visserij, prent 15
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-16
Groenlanders worden na een lange, gevaarlijke reis verwelkomd in hun thuishaven. Men was benieuwd of de schepen grote en goede lading aan boord hadden.
Helaas keerde niet elk schip en dus ook elke matroos terug van een lange reis.
17
Princessehof Leeuwarden invnr. NO 09044.D
Voorstelling: Den Ys Beer aan gevallen, en met Lensen dood gemaakt.
18
Groote Visserij, prent 10
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-11
Blad 10 toont de jacht op ijsberen en het steken en afschieten van dit grootste landzoogdier in het noordpoolgebied. IJsbeervlees kon het dieet van de Groenlanders aanzienlijk veranderen, maar er werd ook op ijsberen gejaagd omdat vooral hun vacht hoge prijzen opbracht.
Nederlands Tegelmuseum Otterlo
19
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07993
Voorstelling: Seylen in’t Ys, en soeken na de Walvis.
20
Groote Visserij, prent 1
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-18
21
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07991
Voorstelling: Het Hapoeneren van de Walvis, of inwerpen van ‘t Harpoen.
22
Groote Visserij, prent 2
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-19
23
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07994
Voorstelling: Het Loopen van de Walvis ‘t Harpoen vast zynde, of sitten op de Spaanse kruywagen.
24
Groote Visserij, prent 3
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-20
25
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07992
Voorstelling: De Walvis op de kop de Staard boven, Harponiers staan gereed om te Lensen.
26
Groote Visserij, prent 5
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-22
27
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07995
Voorstelling: De Walvis wort na Boord geboegseerd of geroeyd.
28Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-24
29
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07996
Voorstelling: ‘t Schip by Mooy weer in het Ys verlooren.
30
Groote Visserij, prent 12
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-13
31
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07997
Voorstelling: ’t Schip by Storm in ’t Ys vergaan.
32
Groote Visserij, prent 13
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-14
33
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07998
Voorstelling: Seylen uyt het Ys.
34
Groote Visserij, prent 14
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-15
35
Nederlands Tegelmuseum Otterlo invnr. 07999
Voorstelling: ’t Binnen seylen der Groenlands vaarders.
36
Groote Visserij, prent 15
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-16
Fries Scheepvaartmuseum Sneek
37
Fries Scheepvaartmuseum Sneek invnr. FSM-1989-810
Voorstelling: Seylen uyt het Ys.
Door de eeuwen heen zijn honderden schepen verloren gegaan door het barre weer. Alleen al in 1777 gingen meer dan tweehonderd schepen van walvisvaarders verloren in het pakijs. Maar het was niet alleen het ijs dat de schepen bedreigde, maar ook de storm op de Atlantische Oceaan.
38
Groote Visserij, prent 14
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-15
39
Fries Scheepvaartmuseum Sneek invnr. FSM-1989-809
Voorstelling: Seylen in’t Ys, en soeken na de Walvis.
De langste tijd tijdens een walvisvisreis werd besteed aan het opsporen van de walvis. Er kunnen weken en zelfs maanden voorbijgaan aan het zoeken. Pas toen er vanaf het schip een walvis werd opgemerkt, gingen boten op pad om de walvis te vangen en te doden.
40
Groote Visserij, prent 1
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-18
41
Fries Scheepvaartmuseum Sneek invnr. FSM-1989-811
Voorstelling: Matroos gaat op de Reene Jagt.
Ter aanvulling van voorrad vlees gingen de matrozen op rendierjacht.
Rendiervlees kon het dieet van de Groenlanders aanzienlijk veranderen.
De natuurlijke omstandigheden in deze noordelijke streken vormden echter ook grote gevaren voor het schip en de bemanning. Door de ijscondities kan een schip zelfs bij mooi weer verloren gaan.
42
Groote Visserij, prent 11
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-12
43
Fries Scheepvaartmuseum Sneek invnr. FSM-1989-808
Voorstelling:De Walvis wort na Boord geboegserd of geroeyd.
Toen de walvis was gedood, moest het dier, dat vele tonnen woog, per boot naar het schip worden geroeyd. De walvis lag afgemeerd aan de bakboordzijde van het schip en de bemanningen van de boot sneden vervolgens de blubber af en haalden de walvis leeg.
44
Groote Visserij, prent 7
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-24
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten en Geschiedenis, Brussel
Musées royaux d’Art et d’Historie, Bruxelles
45
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351B
Voorstelling: Seylen in`t Ys, en soeken na de Walvis
46
Groote Visserij, prent 1
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-18
47
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351E
Voorstelling: Het Harpoeneren van de Walvis, of inwerpen van’t Harpoen
48
Groote Visserij, prent 2
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-19
49
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351D
Voorstelling: Het Loopen van de Walvis ’t Harpoen fast zynde, of zitten op de Spaanse kruywagen
50
Groote Visserij, prent 3
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-20
51
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351A
Voorstelling: De Walvis op de kop de Staard boven, Harpoeniers staan gereed om te Lensen.
52
Groote Visserij, prent 5
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-22
53
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351C
Voorbeeld: Groote Visserij, prent 5, afbeelding 52.
* De weergave van dit tegeltableau komt overeen met die van nummer 51. Let op de verschillen in het schilderij, vooral in de wolken en de weergave van de voorgrond.
54
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel, Ev.0351F
Voorstelling: De Walvis keerd en woeld de wyl men is an’t Lensen
55
Groote Visserij, prent 6
Rijksmuseum Amsterdam invnr. BI-1915-0107-23
Lijst van de zevenentwintig tegeltableaus in het formaat van vier bij vier tegels, die ik in musea heb aangetroffen, geschilderd naar kopergravures van Adolf van der Laan.
A= Museum Rotterdam, B = Boijmans van Beuningen Rotterdam, C = Rijksmuseum Amsterdam, D = Princessehof Leeuwarden, E = Nederlands Tegelmuseum Otterlo, F = Zuiderzeemuseum Sneek, G = Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis Brussel.
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
A |
|
X |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
X |
|
|
X |
X |
B |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
X |
|
|
|
C |
|
|
|
|
|
|
X |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
D |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
X |
|
|
|
|
X |
|
E |
X |
X |
X |
|
X |
|
X |
|
|
|
|
X |
X |
X |
X |
|
F |
X |
|
|
|
|
|
X |
|
|
|
X |
|
|
X |
|
|
G |
X |
X |
X |
|
xx |
X |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Er zijn geen tegeltableaus voor de prenten 4, 8 en 9.
Kent u betreffende tegeltableaus, dan hoor ik dat graag van u.
|
|
|
Afbeeldingen (Public Domain)
Museum Rotterdam 01, 02, 04, 06, 08.
Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam 10, 11.
Rijksmuseum Amsterdam (tegels) 13.
Rijksmuseum Amsterdam (grafiek) 03, 05, 07, 09, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 32, 34, 36, 38, 40, 42, 44, 46, 48, 50, 52, 54.
Princessehof Leeuwarden 15, 17.
Nederlands Tegelmuseum Otterlo 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 33, 35.
Zuiderzeemuseum Sneek 37, 39, 41, 43.
---
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis Brussel (foto licentie: CC BY – KMKG / © ImageStudio Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis, Brussel) 45, 47, 49, 51, 53, 54.
Literatuur
Jan Pluis, De invloed van de etsen van A. van der Laan op de tegelschilders van schepentableaus, in: Jaarboek 1966 Fries Scheepvaart Museum en Oudheidkamer, Sneek 1968
Walfischfang, 9. Bildmappe des Deutschen Schifffahrtsmuseums, Bremerhaven 1984
C. Stein, Groote Visserij, Brouvelle / Vlaardingen 1986
Jan Pluis, Tegelvaart-Friese Schepentableaus, Fries Scheepvaart Museum en Oudheidkamer, Sneek 1988
Jan Pluis, De Nederlandse Tegel decors en benamingen 1570 – 1930, Leiden 1998
Jan de Vries, Ad van der Woude, Johan. A. Kamermans, De walvisvaart op tegeltableaus, Nederlands Tegelmuseum Otterlo 2001. Catalogus ter gelegenheid van de aankoop van een reeks van negen tegeltableaus die het verhaal van de achttiende-eeuwse walvisvaart vertellen.
Ingrid de Jager, Nora Schadee (redactie), Tegels uit Rotterdam 1609 – 1866, Rotterdam 2009
Jan Pluis, Dutch Ship Tiles -Amsterdam-Utrecht-Harlingen-Makkum 1660-1980, Leiden 2018
Wikipedia
Dankzegging
Ik wil graag de museummedewerkers bedanken die mij beeldmateriaal hebben geleverd voor deze reportage.
Jan Pluis wil ik voor zijn waardevolle hulp bedanken.
Mijn zoon Norbert bedank ik voor het redigeren en publiceren van het rapport.
Links
Museum Rotterdam
www.museumrotterdam.nl
Boijmans van Beuningen Rotterdam
www.boijmans.nl
Rijksmuseum Amsterdam
www.rijksmuseum.nl
Princessehof Leeuwarden
www.princessehof.nl
Nederlands Tegelmuseum Otterlo
www.nederlandstegelmuseum.nl
Zuiderzeemuseum Sneek
www.zuiderzeemuseum.nl
Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis Brussel
www.kmkg-mrah.be