De laatste tegelbakkerijen in Rotterdam

Over de Rotterdamse tegelbakkerijen is al veel geschreven, behalve over de producten uit de eerste helft van de 19de eeuw. Een uitzondering is de bijdrage van Johan Kamermans, die uitvoerig de tegelbakkerij van Willem van Traa heeft beschreven, maar daar gaat het vooral om archivalisch onderzoek.

In deze publicatie worden vooral de tegels en tegeltableaus beschreven die in de tegelbakkerijen van Johannes van der Wolk en Willem van Traa te Rotterdam zijn vervaardigd. Deze publicatie leek mij uitstekend te passen voor de homepage www.tegels-uit-rotterdam.com van Wilhelm Joliet. Het was dan ook verheugend dat de heer Joliet bereid was deze publicaties op zijn homepage te plaatsen.

Tegelbakkerij Het Wapen van Dantzich, Hoogstraat, Rotterdam

In 1641 vestigde Leendert de Meijer zich in een pand met de naam Het Wapen van Dantzich te Rotterdam en begon er een tegelbakkerij. In 1741 kwam het bedrijf in handen van de familie Bakhuizen. Gerrit Bakhuizen (ca. 1700-1760) associeerde zich met de tegelbakker Jacob Schut aan de Delftsevaart. Na de dood van Gerrit Bakhuizen bleef de samenwerking tussen beide bedrijven in stand tot de sluiting in 1773 van het bedrijf aan de Delftsevaart. Er waren toen in Rotterdam nog maar twee tegelbakkerijen over: Aalmis (later Verwijk - Van Traa) op de hoek van de Schiedamsedijk/Leuvehaven en Bakhuizen (later Van der Wolk) aan de zuidzijde van de Hoogstraat, tegenover het Gasthuis.

Ludolf Bakhuizen, een kleinzoon van de beroemde marineschilder met dezelfde naam, werd in 1762 eigenaar van de tegelbakkerij Het wapen van Dantzich aan de Hoogstraat te Rotterdam. Hij overleed in 1782 en de fabriek werd door zijn dochter in 1784 verkocht aan de meesterknecht Johannes van der Wolk (1748-1843).[1]

Van Ludolf Bakhuizen zijn enkele tegeltableaus met een pendule bekend met de jaartallen 1764, 1766, 1769 en 1775. Deze tonen echter geen specifieke stijlkenmerken. Anders is dat met een groot blauw tableau met een omlijsting van paarse randtegels met de voorstelling van Johannes de Doper en bevindt zich in de sacristie van de 'Parochiekerk Sint-Trudo' te Grote Brogel (België). Het is gesigneerd L. Bakhuizen a Rotterdam en gedateerd 1770. Op de voorgrond staat op een steen bij een weelderige begroeiing de tekstvermelding van de voorstelling, zoals die vaker bij bijbeltableaus van dit bedrijf te zien is.

Afb. 1a,b. N 026[2] Johannes predikt in de woestijn (Mat. 3:16), 7 x 6 tegels, Links onder op een steen gesigneerd: L Bakhuizen a Rotterdam en met de datering 1770. (Parochiekerk Sint-Trudo, Grote Brogel)

In een pand te Brielle bevindt zich in de boezem van de schouw in de voorkamer een bijzonder tableau met de voorstelling van de verdrijving uit de tempel. Deze voorstelling, die verder niet als tableau bekend is, heeft een afwijkende omlijsting met een zigzaggend decor van bladeren en bladertakjes. In hetzelfde pand is een pendule op zes tegels met aan weerszijden een vogelkooi op negen tegels aangebracht. De pendule heeft een wekkerplaatje met de tekst: BAKHUIZEN TOT ROTTERDAM 1766. Het lijkt aannemelijk dat ook het bijbeltableau uit dezelfde tegelbakkerij afkomstig is.

Afb. 2. N 162 Jezus verdrijft de kooplieden uit de tempel (Mat. 21:12,13), 9 x 6 tegels, Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1765 (in een pand te Brielle; bron: RCE 275.294).

Afb. 3 O 284 Het schrift op de wand (Daniël 5:5), omlijst door randtegels met het decor lopende hond, 6 x 5 tegels, Bakhuizen/Van der Wolk, ca. 1780. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 00039)

Johannes van der Wolk is in de Domkerk te Utrecht op 18 februari 1748 gedoopt. Hij overleed op 95-jarige leeftijd te Rotterdam op 15 mei 1843.

Hij woonde in Utrecht aan de Nieuwe Camp en was in dienst bij de tegelbakkerij bij de Geertebrug aan de Oudegracht van François Kúvêl, die in 1753 door Kúvêl was opgericht. In 1764 nam François Kúvêl de tegelbakkerij Agter ‘t Weystraat over die Adriaen van Oort in 1642 had opgericht om daar omstreeks 1780 de productie van beide bakkerijen te concentreren. [3]

Johannes van der Wolk verliet in 1771 Utrecht en ging naar Rotterdam, oud 23 jaar, om meesterknecht te worden in de tegelbakkerij 'Het Wapen van Dantzich'. In 1784 werd hij de eigenaar van deze tegelbakkerij.

In 1787 staat Johannes van der Wolk op de nominatie voor hoofdman van het St. Lucasgilde te Rotterdam en in 1789 wordt hij als zodanig benoemd, eveneens in 1790; 1793/94; 1797/98; 1802/03 en 1806/07.

In 1841 verkocht Johannes van der Wolk grond en opstal van de tegelbakkerij en stierf 2 jaar later op de leeftijd van 95 jaar (15 mei 1843). Er is echter nog een tegel van Van der Wolk uit 1842. Blijkbaar werd er nog een allerlaatste opdracht vervaardigd (zie afb. 141).

In deze publicatie ligt het accent op de producten van Johannes van der Wolk van na 1790 tot 1842. In het Rotterdams jaarboekje 2005 heeft Herbert van den Berge uitgebreid aandacht besteed aan de tableaus van Johannes van der Wolk. Hij ging daarbij vooral uit van bestaande betegelingen en kon door de tableaus met elkaar te vergelijken een goed overzicht krijgen van de producten van dit bedrijf. Ook aan de tableaunummering aan de achterzijde van de tegels besteedde hij veel aandacht (zie afb. 7, 8).[4]

De naam van Johannes van der Wolk komt diverse keren voor bij tableaus met een pendule. Het bovenste deel van de pendule verwijst naar het momento mori motief met een knekel, een zeis en een gevleugelde zandloper.

Afb. 4. Pendule, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1790. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 05732)

Afb. 5. Pendule, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1790. (Veiling Drouot, Parijs 29 maart 1985)[5]

Afb. 6a,b. Portaalpendule, 4 x 3 tegels, J. van der Wolk a Rotterdam, 1824. (HMR).

Het type van een pendule met één wijzer is een rechtstreekse voortzetting van de pendules van de vorige eigenaar van Het Wapen van Dantzich, Ludolf Bakhuizen. Rond het wekkerplaatje staat I V D WOLK TOT ROTTERDAM. Er zijn geen pendules van Van der Wolk van dit type bekend met een jaartal, deze moeten gedateerd worden na de koop van het bedrijf in 1784. De portaalpendule van afb. 6 is het enige bekende penduletableau met een jaartal.

Aan Johannes van der Wolk kunnen zowel tableaus als ook losse tegels toegeschreven worden. Een groep bijbeltegels die op Utrechtse manier met Rotterdamse voorstellingen zijn geschilderd wordt beschreven in de paragraaf over de bijbeltegels.

Tableaus uit de laatste decennia van de 18^de eeuw onderscheiden zich in de achterkantnummering van andere Rotterdamse tegelbakkerijen. Herbert van den Berge heeft van een aantal tableaus de achterkant kunnen fotograferen. Daarbij bleek dat de tableaunummering bij Johannes van der Wolk steeds uit één letter bestond, terwijl de nummering van Aalmis uit een letter en een getal bestaat, respectievelijk rechts boven en rechts onder.

Herbert van den Berge was in de gelegenheid zeven tableaus in een boerderij te Poeldijk aan de achterkant te fotograferen toen deze werden verwijderd om te worden ontzout. De tableaus waren alle met slechts één letter of een figuurtje gekenmerkt. Hier worden twee tableaus met de achterkant met de voorstelling van een papegaai van ca. 1830 afgebeeld. De papegaai zit op een beugel in een omlijsting van fijne takjes met in de hoeken een olijfvormig motiefje.

Afb. 7a,b; 8a,b. Papegaai, pendanttableaus, in een omlijsting van sierlijke takjes met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.Tableaunummering bestaat uit één letter midden achterop (in een boerderij te Poeldijk).

Deze manier van nummeren werd ook op andere tableaus van Johannes van der Wolk aangetroffen. Bij het grote tableau in het Nederlands Tegelmuseum te Otterlo met de voorstelling van Jozef die verkocht wordt (afb. 21) en in de jaren 1830-1840 staan er een letter en een getal midden achterop de tegels.

In een boerderij van ca. 1780 te Baarland is een oudere uitvoering van de papegaai te zien. De papegaai zit op een beugel met ophangarm. In deze betegeling bevinden zich aan de ene muur een papegaai, een vogelkooi en een koe, aan de andere muur de gespiegelde pendanten daarvan (pendant van de koe is een paard). Ook zijn landschapstegels toegepast, eveneens gemaakt in de tegelbakkerij van Bakhuizen/Johannes van der Wolk. De indruk bestaat dat dit type landschap lange tijd in de productie bleef.

Afb. 9. Betegeling in een boerderij te Baarland, Bakhuizen / Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

Afb. 10. Landschappen in de boerderij te Baarland, Bakhuizen / Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780. De terptegels aan de linker kant duidt op Utrechtse invloed.

Afb. 11. Papegaai in de boerderij te Baarland, drie spijkergaatjes, Bakhuizen / Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

Afb. 12. Paard in de boerderij te Baarland, drie spijkergaatjes, Bakhuizen / Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780. Vergelijk het gras met het tableau van afb. 39.

Afb. 13. Kanariekooi in een boerderij te Baarland, drie spijkergaatjes, Bakhuizen / Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

Afb. 14. Vogelkooi, 2 x 3 tegels met eenzelfde omlijsting als van afb.1 (Johannes predikt in de woestijn), Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1770. In een pand te Maasland (RCE 142.542).

Afb. 15. Landschap, 10 x 8 tegels; vaaspot, 3 x 2 tegels (2); pendule, 3 x 2 tegels op een basement van twee marmertegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1790. (Geervliet; bron: RCE 148.501)

Afb. 16. Detail van de boezem van afb. 15. Om het wekkerplaatje van de pendule staat: I V D WOLK TOT ROTTERDAM. De tegels tonen duidelijk drie spijkergaatjes, een kenmerk van de tegels van Johannes van der Wolk. (Geervliet; bron: RCE)

In de boezem van de schouw in een boerderij te Geervliet is een groot tableau met een landschap met een dominerende boom aangebracht met een omlijsting van kolomhalfjes. Bovenaan in de boezem een tableau met een pendule (gesigneerd: I V D WOLK TOT ROTTERDAM), geflankeerd door een vaaspot met eeuwig brandend vuur.

Afb. 17. Kofschip ‘De 2 Goede Vrindinne Anno 1793’, 4 x 5 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1793.

Er zijn maar weinig gedateerde tableaus van Johannes van der Wolk bekend. Er zijn slechts twee gedateerde tableaus bekend en wel een schepentableau met het jaartal 1793 en een pendule uit 1824. Enige houvast bieden ook een betegeling uit 1817 en een gedateerde schouw uit 1830. Tenslotte is er een gedateerde gelegenheidstegel uit 1842 bekend, het laatste jaar van het bestaan van het bedrijf.

Het tableau ‘De 2 Goede Vrindinne Anno 1793’ (afb. 17) is omlijst met schelpachtige motieven. Er is een vrij groot aantal tableaus bekend met deze omlijsting, de meeste met een bijbelse voorstelling. Voorts wordt deze omlijsting aangetroffen bij een tableau met twee exotische vogels, een bloemenmand, een bloemenvaas, Prins Willem V en zijn gemalin Prinses Frederica Sophia Wilhelmina van Pruisen, een landschap met koeien, een landschap van zes tegels en een tableau met een binnenvaartschip met spriettuig.

Voor de bijbeltableaus nam Johannes van der Wolk onder andere drie prenten van Joseph Wagner uit Venetië tot voorbeeld:

Rebekka ontvangt sieraden van Eliëzer, geschilderd naar een prent van Amigoni (Gen. 24:22), 6 x 5 t.

Thuiskomst van Jefta, geschilderd naar een prent van Zocchi (Richt. 11:34), 8 x 7 t.; 4 x 9 + boven halve tegel

Jozef wordt verkocht, geschilderd naar een prent van Zocchi (Gen. 37:28), 4 x 6 t.; 11 x 5 + links, rechts en boven een halve tegel; 10 x 5 + links, rechts en boven een driekwart tegel; 5 x 5 t..

De serie van Joseph Wagner bestaat uit 12 prenten, zes naar Jacopo Amigoni (1675-1752) en zes naar Giuseppe Zocchi (1711-1767). [6]

De voorstelling van de wegzending van Hagar (Gen. 21:14) had een prent in de prentbijbel van Hamelsveld als voorbeeld. Van de overige bijbelse voorstellingen is het voorbeeld niet gevonden (Jezus redt Petrus, Kruisiging). Deze tableaus hebben alle een schelprandomlijsting.

Afb. 18. O 045 - Rebecca en Eliëzer bij de bron (Gen. 24:22), 6 x 5 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1800.

Afb. 19. Prent aa 3, Rebecca en Eliëzer bij de bron (Gen. 24:22), Jacopo Amigoni, uitgegeven bij Joseph Wagner in Venetië, 1764. (Veste Coburg)

Afb. 20. O 140 - De thuiskomst van Jefta (Richt. 11:34), 4,5 x 9 tegels, 3 spijkergaatjes, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1800. Naar prent aa 9 van Giuseppe Zocchi, uitgegeven bij Joseph Wagner in Venetië. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 00607)

Afb. 21. O 064 - Jozef wordt verkocht (Gen. 37:28), 11 x 5 + links, rechts en boven een halve tegel, 3 spijkgergaatjes; Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1790. Naar prent aa 11 van Giuseppe Zocchi. Links en rechts een pilaster met de portretten van Prinses Frederica Sophia Wilhelmina en Prins Willem V[7]. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo)

Afb. 22. O 038 - De wegzending van Hagar (Gen. 21:14), 6 x 7 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1810. Naar prent van J. Folkema in de prentbijbel van Hamelsveld, 1806.

Afb. 23. Prent Plaat 11 van J. Folkema in: De Gewigtigste Geschiedenissen des Bijbels, IJsbrand van Hamelsveld, Amsterdam 1806, 134 x 175 mm. (Particuliere collectie)

Afb. 24. N 148 - Jezus, gaande over de zee van Galilea, redt Petrus (Mat. 14:28), 4 x 5 tegels, 3 spijkergaatjes, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1810.
Afb. 25. N 196 - De Kruisiging met Maria en Johannes (Joh. 19:26), 4 x 5 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1810.

Afb. 26. Een pagegaai en een gekuifde vogel, veelkleurig, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1800. (Particuliere collectie, Franeker)

Afb. 27. Koeien in de wei, paars, 3 x 4 tegels + een omlijsting van randtegels (kolomhalfjes), Johannes van der Wolk, ca. 1820. (Particuliere collectie, Duitsland)

Afb. 28. Binnenvaartuig met sprietzeil, 3 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1800. (Museum De Lakenhal, Leiden; 2527)

Afb. 29. Bloemenmand, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820. (Museum De Lakenhal, Leiden; 2527)

Afb. 30a. Bloemenvaas, 5 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1800-1820 (Grassimuseum, Leizpig).
Afb. 30b. Tableaunummering van onder naar boven A-1 tot A-10.

Een ongebruikelijk formaat is het tableau met een in blauw geschilderde bloemenvaas van 5 x 2 tegels, blijkbaar gemaakt voor een wandindeling met een smalle ruimte tussen bijvoorbeeld twee vensters. De tableaunummering bestaat uit een kapitale letter, een horizontale streep en een nummer, onder elkaar van rechts onder naar links boven.

Afb. 31. Landschap, 2 x 3 tegels, 3 spijkergaatjes, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820.

Afb. 32, 33. Prinses Frederica Sophia Wilhelmina en Prins Willem de Vyfde, 4 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, ca. 1795. Vergelijk een prent van Rienk Jelgerhuis. (Christie's 15-5- 2002, lot 48)

Afb. 34. Portretten van Prinses Frederica Sophia Wilhelmina en Prins Willem de V en hun drie kinderen. Rienk Jelgerhuis (Leeuwarden, 13 april 1729 – Amsterdam, 17 april 1806), ca. 1785 (Atlas van Stolk, Rotterdam).

Afb. 35, 36. Prinses Frederica Sophia Wilhelmina en Prins Willem de Vyfde, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1795. Vergelijk de prent van Rienk Jelgerhuis. (afb. 34)

Afb. 37. Buitenplaats, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam. In een keuken te Aarlanderveen uit 1800. (RCE 355.533)

Afb. 38. Landschap met boerderij en landelijke motieven, 4 x 22 tegels. Johannes van der Wolk, ca. 1840. In een boerderij te Brielle. (RCE 285.747-749)

In Brielle staat een pand aan de Kaaistraat met een aantal tableaus van Johannes van der Wolk. Boven de schouw bevindt zich het grootste tot nu tot bekende tableau over de volle breedte van de boezem met een landelijk tafereel: 4 x 22 tegels. Een van de andere tableaus is een bloemenvaas (zie afb. 73)

Afb. 39. Landschap met vee met onderschrift, 5 x 5 tegels, drie spijkergaatjes, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780-1800. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 05669).

Het Nederlands Tegelmuseum bezit het tableau met een landschap met koeien en een grote boom (afb. 39). Het onderschrift in een voor Johannes van der Wolk kenmerkende schrijfwijze luidt:

Ook kenmerkend is de weergave van gras: reeksen van korte streepjes. De boomkruin is eveneens opgebouwd uit vele streepjes. Alle koeien gaan terug op een serie van 8 etsen van Paulus Potter uit Het Bullenboekje van 1650. Een aantal van deze koeien komt ook als afzonderlijke tegel voor.[8]

Afb. 40a-d. Vier etsen naar Paulus Potter (1625-1654) uit een serie van 8 prenten van Paulus Potter in Het Bullenboekje uit 1650.

Afb. 41. Drie tegels met een koe, naar etsen van Paulus Potter, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1790 (Museum Hoogeveen)

De volgende tableaus hebben een accolade-omlijsting met olijfhoek. Het is de meest voorkomende omlijsting bij de tableaus van Van der Wolk en komt lange tijd bij diverse voorstellingen voor (afb. 42 tot 66). Kenmerkend zijn de gevlekte paarden en koeien. Vaak is dezelfde koe of hetzelfde paard te zien in steeds weer andere situaties. In de lucht vliegen groepjes vogels, vaak gegroepeerd in een driehoekige vorm.

Afb. 42. Koning Willem I, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820 (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 04103)

Afb. 43. Genretafereel met rokers, 2 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.

Van tableaus met een ploegende of eggende boer zijn er verschillende uitvoeringen, al dan niet gecombineerd. Een voorbeeld van het laatste type is de veelkleurige uitvoering van afb. 44 in een omlijsting van C-voluten.

Afb. 44. Ploegende en eggende boer in een omlijsting van C-voluten, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820.

De ploegende of eggende boeren hebben omstreeks 1830 een omlijsting van accolades met een olijfhoek.

Afb. 45. Eggende boer, rechts een liggende en staande koe, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830 (schouw gedateerd 1830).

Afb. 46. Ploegende boer aan een vaart, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830 (schouw gedateerd 1830).

Afb. 47. Herderin en schapen in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (in een boerderij te Westland).

Afb. 48. Herderin (vgl, afb 61) in een omlijsting van boogjes, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830 (in een boerderij te Westland).

Afb. 49. Koe in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.

Afb. 50, 51. Paard in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (Sotheby's 24-3-1997, lot 107)

Afb. 52. Fluitspelende herder met schaap in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.

Afb. 53. Landschap met twee koeien en twee schapen in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.

Afb. 54. Karnende boerin in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840.

Afb. 55. Landschap met boterbereiding en drie koeien in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840. (Van Sabben Auction 5. 5-2-2000)

Afb. 56. Landschap met twee dames in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840. (Menkemaborg, Uithuizen)

Afb. 57. Landschap met een ruiter in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840. (Menkemaborg, Uithuizen)

Afb. 58. Sjees in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840. (Estale House Arbury Hall, Birmingham)

Afb. 59. Riviergezicht met schepen in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840.

Afb. 60. Riviergezicht met voornaam paar op bruggetje in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem)

Afb. 61. Paard met decoratieve omlijsting van boogjes, 2 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. Geen tableaunummering. (Particuliere collectie, Franeker)

Het tableau met een paard heeft een weinig voorkomende omlijsting van dubbele boogjes zoals die ook voorkomt bij het tableau met herderin (afb. 48)].

Afb. 62a,b. Koe met voluten-omlijsting, 2 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. Tableaunummering: T 1 tot T 6, onder elkaar, gescheiden door een streep. (Particuliere collectie, Franeker)

Afb. 63a,b. Landschap met een boer, koeien schapen en een paard in een geparelde omlijsting, 4 x 5 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840. Deel van de achterkant met de nummering zonder scheidingsstreep.

Afb. 64. Jaargetijde Lente in een omlijsting van gearceerde voluten, 2 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 05682)

Afb. 65. Landschap met boer leunend op een stok in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840.

Afb. 66. Boer met drie schapen in een accolade-omlijsting met olijfhoek, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840. (HMR)

Afb. 67. Het dorp Overschie in omlijsting van ranken, 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, ca. 1840. (HMR)

Afb. 68a-f. Twee pilaren (onderste tegel ontbreekt, De vier jaargetijden; Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830-1840. (Particuliere collectie, Assen)

Afb. 69. Ploegende boer (linker helft), links bloempot, 4 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830 (datering in de schouw)

De schouw met de eggende en ploegende boer (afb. 45, 46) en de bloempot van afb. 69 is gedateerd met 1830. Hieruit blijkt dat in die tijd twee verschillende omlijstingen werden toegepast: een eenvoudig accolade-omlijsting en een omlijsting van ranken. Beide omlijstingen hebben op de hoek een olijfvormig motief.

De gedocumenteerde bloempotten hebben bijna alle een rankenomlijsting. De grootte varieert van 2 x 2 tot 4 x 3 tegels. De bloempot van afb. 74 zal dateren uit het einde van de productie van de tegelbakkerij van Johannes van der Wolk. Dit tableau is toegepast in het voormalige gemeentehuis van Havelte met het bouwjaar 1843. Bij deze omlijsting ontbreken de olijfjes in de hoeken. Wat opvalt bij de bloempotten van Van der Wolk is de brede rechthoekige strook met decoratieve vulling boven aan de bloempot en de guirlande.

Afb. 70. Bloempot in een omlijsting van sierlijke takjes met olijfhoek, 2 x 2 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1830. (Van Sabben, Auction 5, 5-2-2000)

Afb. 71. Bloempot in een omlijsting van C-voluten, 4 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820.

Afb. 72. Bloempot in een omlijsting van sierlijke takjes met olijfhoek, 4 x 3 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830.

Afb. 73. Bloempot in een omlijsting van sierlijke takjes en olijfhoeken, 3 x 2 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1840. In een boerderij te Brielle. (RCE 188.712)

Afb. 74. Bloempot in een omlijsting van sierlijke takjes, 3 x 2 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1840. (Havelte Gemeentehuis, bouwjaar 1843)

Afb. 75. Vaaspot in een omlijsting van sierlijke takjes met olijfhoek, 3 x 2 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1830. (Niedergrafschaft)

Afb. 76. Vaaspot in een omlijsting van sierlijke takjes met boven aan een olijfhoek, 3 x 2 tegels, Rotterdam, Johannes van der Wolk, ca. 1840. (Christie's 15-5-2002, lot 46)

Dezelfde omlijsting als van de bloempotten komt voor bij de vaaspotten, een kenmerkend product van Van der Wolk. Op de buik van de vaas is steeds een landschap geschilderd. Bij de vaaspot van afb. 76 ontbreken de olijfjes links en rechts onder.

De accolade-omlijsting is ook toegepast bij tegels met bijvoorbeeld dieren en landschappen. Een negental werd in 2003 bij Christie’s Amsterdam geveild. Hetzelfde type werd ook aangetroffen in een boerderij in Kalken (België). Daar om en om met schildpadtegels en in een rij boven aan de lambrisering met daaronder landschappen naar Utrechts model.

Afb. 77. Dieren in accolades met olijfhoek, 9 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (Christie's 1 april 2003 lot 8)

Afb. 78. Drie dieren in accolades met olijfhoek, drie landschappen (Utrechts model), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840 (in een in 1771 gebouwde boerderij te Kalken).

Afb. 79. Dieren in accolade met olijfhoek, om en om met schildpadtegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840 (in een in 1771 gebouwde boerderij te Kalken).

Afb. 80. Landschap in accolades met in de hoeken een olijfvormig motief met toef, drie spijkergaatjes, Johannes van der wolk, Rotterdam, ca. 1840. (Museum Hoogeveen)

Afb. 81. Schip in accolades met in de hoeken een olijfvormig motief met toef, drie spijkergaatjes, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840.

Afb. 82. Landschap met in de hoeken een driebladig motiefje, 130 x 131 x 7 mm, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 06153)

Afb. 83. Schip met met in de hoeken een driebladig motiefje, 131 x 131 x 7 mm, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840.

Afb. 84. Interieur van een boerenwoning in een omlijsting van C-voluten, veelkleurig, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820. Dezelfde omlijsting als van de tableaus van afb. 44 en 71.

Afb. 85. Landschap met een geparelde omlijsting, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. Opmerkelijk is het perspectief. (HMR)

Afb. 86. N 077 De gelijkenis van de splinter en de balk (Mat. 7:3), 3 x 4 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840. (Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem)

Het tableau met de gelijkenis van de splinter en de balk schrijven wij toe aan Johannes van der Wolk op grond van de geparelde omlijsting met kruishoekjes en de vogels vliegend in een driehoekige formatie. Het lijkt er op dat de spons na de sluiting van het bedrijf van Johannes van der Wolk in gebruik komt bij Willem van Traa te Rotterdam.

Afb. 87. Landschap zonder hoekmotief, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (in een boerderij te Giessendam)

Afb. 88. Landschap in geparelde omlijsting, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1840.

Afb. 91. Herderin op land, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 04808)

Afb. 92. Herderin op land, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810. (Nederlands Tegelmuseum, Otterlo; 04810)

Afb. 94. Herder, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1830. (In een boerderij te Schipluiden)

In een boerderij in Ruinerwold met het bouwjaar 1835 werden een paar ornamenttableaus aangetroffen met eveneens een rankenomlijsting met olijfhoeken. Vergelijk afb. 95.

Afb. 95. Ornamenttableau, 2 x 2 tegels, Johannes van de Wolk, Rotterdam, ca. 1835. (Particuliere collectie, Duitsland)

Een laatste voorbeeld van een papegaai in een rankenomlijsting met olijfhoek toont afb. 96. Vergelijk afb. 11 (Baarland), nu is de ophanging voor aan de muur weggelaten.

Afb. 96. Papegaai, 3 x 2 tegels, omlijst door bijbeltegels met tekst, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820. (Sotheby's 24-3-1997, lot 108)

Bijbeltegels

Het heeft er alle schijn van dat wanneer een tegelbakkerij een nieuwe eigenaar krijgt, bepaalde nieuwe tegelseries worden ontworpen. Dat lijkt ook het geval te zijn bij Bakhuizen en Van der Wolk.

De serie bijbeltegels die omstreeks 1760 bij Het Wapen van Dantzich in productie was (kwam) hebben al naar gelang van de schilder een tekstveld in een uitgespaarde baan met kapitale letters of in schuinschrift en komen in een en dezelfde wand voor. Dit type komt voor bij bijbeltegels in het enkele achtkant met kwartrozet en bij bijbeltegels in cirkel met ossenkop. [N 163, N 177] (zie afb. 100, 101 - N 163, N 117)

In een boerderij te Brielle is een tableau met een paard aangetroffen, waarvan Herbert van den Berge voldoende heeft aangetoond dat dit type tableau bij Bakhuizen is vervaardigd. Naast dit tableau bevindt zich een veld met bijbeltegels in het enkele achtkant met dezelfde kenmerken als de tegels van de boerderij in Westkapelle (afb. 99, 100). Dit type bijbeltegel schijnt alleen maar bij Het Wapen van Dantzich gemaakt te zijn.

Afb. 97. Paard, 3 x 2 tegels, veld van negen bijbeltegels in het enkele achtkant, Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1770-1780. (In een boerderij te Brielle). (REC 285.680)

Afb. 98. Vier bijbeltegels in het enkele achtkant, Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1770.

Afb. 99. Tegelschouw, Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1760. Deze schouw bevond zich tot ca. 1970 in een boerderij te Westkapelle.

Tot omstreeks 1970 bevond zich in een boerderij te Westkapelle (B) een karakteristieke tegelschouw met paarse bijbeltegels en blauwe landschappen en met versneden schildpadtegels tot een decoratief patroon. Links en rechts respectievelijk een tableau met Onze Lieve Vrouw en de gekruisigde Christus, een combinatie die geregeld voorkomt bij de betegelingen van Bakhuizen/Van der Wolk. In het linker gedeelte bevinden zich bijbeltegels uit het Oude Testament, in het rechter gedeelte het Nieuwe Testament.

Afb. 101. N 117 De arbeiders van de wijngaard ontvangen hun loon (Mat. 20:8,9). Rotterdam, Het Wapen van Dantzich, Rotterdam, ca. 1760.

Beide tegels zaten tot ca. 1970 in de schouw van een boerderij in Westkapelle (B).

Afb. 103. N 244– Paulus en Barnabas voor goden aangezien (Hand. 14:11-15a). Rotterdam, Bakhuizen, Het Wapen van Dantzich, Rotterdam, ca. 1770.
De schouw is gedateerd 1768. (Bergambacht)

Afb. 104a. Drie bijbeltegels met titel van de voorstelling + tekstvermelding in cirkel met anjer, drie spijkergaatjes, Bakhuizen, Het Wapen van Dantzich, Rotterdam, ca. 1775.

De tegels van afb. 104 zullen stilistisch de laatste uitvoering zijn van het type van afb. 100-103. De uitvoering sluit nog geheel aan bij de tegels van 1760-1770 evenals de achterkantnummering: letter en getal, respectievelijk rechts boven en rechts onder. De letters en nummers hebben geen betrekking op de numerieke volgorde van de voorstellingen. Bijzonder aan deze tegels is dat behalve de tekstvermelding de titel van de voorstelling is toegevoegd. Ook de anjer als hoekmotief komt bij Rotterdamse tegels zelden voor.

De tegels zijn gevormd met een snijplankje met drie spijkertjes. Deze werkwijze zal Johannes van der Wolk na zijn komst in 1771 geïntroduceerd hebben.

Omstreeks 1775 komt een nieuw type in productie waarvan, naar wij aannemen, Johannes van der Wolk de schilder is. Daarom is het gewenst om na te gaan hoe de situatie omstreeks 1770 in Utrecht was.

Utrecht. Johannes van der Wolk werkte tot 1771 in een van de tegelbakkerijen in Utrecht (vermoedelijk Geertebrug). Daarna ging hij naar Rotterdam om op de tegelbakkerij Het Wapen van Dantzich te gaan werken.

De tegels in Utrecht werden gevormd met een snijplankje met drie spijkertjes. Behalve de kleuren paars en blauw werden ook veelkleurige tegels geproduceerd. Daarvan zijn voorbeelden bekend met herderstaferelen van ca. 1770.

Vanaf ca. 1750 stond de tekstvermelding van Utrechtse bijbeltegels vrij in de ondergrond (afb. 105). Omstreeks 1770 stond deze in een rechthoekig tekstveld met kapitale letters (afb. 106). De bijbeltegels werden aan de achterzijde in het midden genummerd met de numerieke volgorde van de voorstellingen. De ossenkoppen zijn fijn geschilderd met een lange en een zeer korte hoorn.

Afb. 105a,b. N 006 De aankondiging van de geboorte van Jezus aan Maria (Luc. 1:28), 130 x 130 x 7 mm, Utrecht, ca. 1760. Achterop nummer 5.

Afb. 106. N 161– De intocht in Jeruzalem (Mat. 21:8,9), 130 x 130 x 7 mm, drie spijkergaatjes, Utrecht, ca. 1770. Schilder: vermoedelijk Johannes van der Wolk.

Rotterdam. Toen Johannes van der Wolk in 1771 in dienst kwam bij de tegelbakkerij Het Wapen van Dantzich, was zijn invloed duidelijk merkbaar in zowel technisch als in stilistisch opzicht op de tegelproductie van deze tegelbakkerij. In die tijd werd daar het type bijbeltegel van afb. 100-103 en 107 gemaakt.

Afb. 107. O O88 Mozes en de brandende braamstruik (Exodus 3:1,2), Bakhuizen, Rotterdam, ca. 1770 (in een boerderij in St. Kruis met het bouwjaar 1770).

Afb. 108a,b, O 088 Mozes en de brandende braamstruik (Exodus 3:1,2), drie spijkergaatjes, Bakhuizen, schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1775. Achterop nummer 23.

Ter verduidelijking worden hier twee tegels met dezelfde voorstelling afgebeeld. De tegel van afb. 108 van de tegelbakkerij Het Wapen van Dantzich toont nog alle kenmerken van de Utrechtse tegels (hoekmotief, drie spijkergaatjes en nummer van de voorstelling midden achterop). De tekstvermelding is in schrijfschrift en vertoont enige overeenkomst met die van afb. 107. De voorstelling is met eenzelfde spons[9] aangebracht.

De tegels van afb. 110 en 111 tonen dezelfde voorstelling in veelkleurige en paarse uitvoering.

De fijn geschreven tekstvermelding wordt vaak afgesloten met een dubbele punt met een dwarsstreepje (afb. 109).

Afb. 110a,b. N 204 De engel deelt de vrouwen mee dat Jezus is opgestaan (Mat. 28:5,6), drie spijkergaatjes, 129 x 128 x 7 mm, Bakhuizen, schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1775. Achterop nummer 49.

Afb. 111 a,b. N 204 De engel deelt de vrouwen mee dat Jezus is opgestaan (Mat. 28:5,6), drie spijkergaatjes, 130 x 132 x 7 mm, Bakhuizen, schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1775. Achterop nummer 49.

In deze stijl zijn ook bijbeltegels in het achtkant met een regence-omlijsting bekend, in Rotterdam Paarse fijne Histories int 8kant (Inventaris Van Traa, 1849), in Utrecht Historien in het Engels achtkant (Modellenboek Gerrit Bruyn) genoemd (afb. 112).

Afb. 112. 24 histories in het achtkant, Ludolf Bakhuizen, schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1775.

Afb. 113a,b. O 092 Aärons staf in een slang veranderd (Ex. 7:10-13), Bakhuizen, schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1775. Aan de achterzijde nummer 24.

Afb. 114. Schouw met bijbeltegels zonder tekstvermelding en twee tableaus met respectievelijk Prinses Frederica Sophia Wilhelmina en Prins Willem V en twee pilaren. Schilder: Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780. (in een boerderij te Maldegem)

Afb. 115. Detail met prinses Frederica Sophia Wilhelmina, Prinses van Oranje, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

Afb. 116. Detail met prins Willem de Vijfde, Prins van Oranje, 3 x 2 tegels, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca.1780.

Afb. 117a. O 035 Lot en zijn dochters (Gen. 19:31), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

Afb. 117b. N 077 De gelijkenis van de splinter en de balk (Mat. 7:3), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1780.

In Maldegem (België) bevindt zich een schouw met tegels en tableaus van Johannes van der Wolk waarvan vooral de tableaus aan Utrecht doen denken. Het betreft 188 tegels met 122 verschillende voorstellingen (Oude Testament 48, Nieuwe Testament 74). Alle tegels zijn afgebeeld in het boek van Elisabeth Dhanens. [10] De stijlkenmerken zijn dezelfde als van de reeds beschreven tegels. De hoekmotieven zijn nu geheel overeenkomstig de hoeken die reeds bij Bakhuizen in gebruik waren met twee dwarsstreepjes aan de steel van de ossenkop, op een enkele uitzondering na een kenmerk van de tegels van Het Wapen van Dantzich vanaf ca. 1760.

Ter weerszijden van die dwarsstreepjes is een kort verticaal streepje geschilderd; de laatste ontbreken vanaf ca. 1800. Dergelijke tegels zijn tevens aangetroffen in boerderijen van 1764 (Oostburg) en 1770 ( St. Kruis).

De bijbeltegels van Johannes van der Wolk uit de 19^de eeuw hebben een geheel eigen uitvoering. Het meest opvallend is het ‘roosterwerk’ rechts onder in de voorstelling, voor zover die daar paste. De bijbeltegels met een tekst hebben een tekstvermelding in schuinschrift in een smal rechthoekig kader. De delen van de tekst worden gescheiden door een liggend streepje of een punt of hebben geen scheidingsteken. De vroegste zijn in blauw geschilderd, de latere vanaf ca. 1810 vrijwel steeds in paars. De schilderwijze is vooral bij latere tegels vrij slordig.

Ook de 19^de-eeuwse (bijbel)tegels van Johannes van der Wolk hebben drie spijkergaatjes. Er konden in totaal 75 voorstellingen gedocumenteerd worden: OT 43; NT 32. Daarvan gaat de helft terug op de bijbeltegels van Jan Aalmis / Verwijk, andere komen niet in eerdere series voor, bijv. Ruth en Noömi (O 154), het berouw van Petrus (N 179). Een voorbeeld van een tegel van Johannes van der Wolk die terug gaat op een tegel van ca. 1720 van Aalmis tonen de afbeeldingen 118 en 119.

Afb. 118. O 007 De zondeval (Gen. 3:6), Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830. In een met 1830 gedateerde schouw.

Afb. 119. O 007 De zondeval (Gen. 3:6), Aalmis, Rotterdam, ca. 1715. (Casa do Paço, Figueira da Foz, Gremio do Comercio).

Afb. 120. Vier bijbeltegels met tekst, drie spijkergaatjes, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1800.

Afb. 121. N 149 De Kananese vrouw (Mat. 15:24-28), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1820.

Afb. 122. O 154 Ruth en Noömi (Ruth 1:15-17a), lichtblauw, Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810?

Afb. 123. O 008 De verdrijving uit het paradijs (Gen. 3:24), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1817. In een in 1817 gebouwde boerderij te Havelte.

De oudste bijbeltegels van dit type waaraan een jaartal te verbinden is, zijn die in een boerderij te Havelte met het bouwjaar 1817. De serie van afb. 123 moet echter al van oudere datum zijn, nog van vóór 1800. Door vergelijking van diverse groepen bijbeltegels van Johannes van der Wolk, lijken die van afb. 120 van omstreeks 1800 te dateren. Het is nog een zorgvuldige schildering in blauw en hebben een ossenkop met drie streepjes. Het roosterwerk rechts onder is daarna kenmerkend voor de bijbeltegels van Johannes van der Wolk.
Gewoonlijk zijn aan de steel van de ossenkop twee dwarsstreepjes geschilderd maar komen ook voor met drie en vier dwarsstreepjes. De horens van deze tegels zijn meer gebogen dan bij die vanaf ca. 1830. De schildering is van die tegels is ook zorgvuldiger. Opvallend is dat de ossenkoppen met vier dwarsstreepejes ook voorkomen bij de tegels van Bristol. Een verband kon echter niet worden aangetoond.[11]

Afb. 124. N 132 De wonderbare visvangst (Luc. 5:5-7), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810? Ossenkop met vijf dwarsstreepjes.

Afb. 125. O 178 David speelt op de citer voor Saul (1 Sam. 18:10), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810? Ossenkop met vier dwarsstreepjes.

Afb. 126. O 149 Simson met de deuren van de stadspoort van Gaza (Richt. 16:1-3), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810? Ossenkop met drie dwarsstreepjes.

Afb. 127. O 020 Noachs dankoffer (Gen. 8:20) (op de tegel de tekstvermelding van Elia en de Baälpriesters), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810-1820. Een wolkenlucht die aan kikkerdril doet denken.

Afb. 128. O 006 De schepping van Eva (Gen. 2:21,22), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1810-1820.

Afb. 129. O 006 De schepping van Eva (Gen. 2:21,22), Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830. In een met 1830 gedateerde schouw.

Afb. 130. N 191 De kruisdraging (Mat. 27:31b,32), bord, diam. 26 cm, De Roos, Delft of Johannes van der Wolk?

Afb. 131. N 191 De kruisdraging (Mat. 27:31b,32), Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1830.

De bijbeltegels van Johannes van der Wolk hebben steeds een ossenkop als hoekmotief. Bij uitzondering komt een kwartrozet voor (afb. 132). Van deze uitvoering is er slechts één bekend.

De tegel- en aardewerkbakkerij De Roos in Delft heeft een behoorlijke tegelproductie gehad. Het is tot nu toe niet gelukt om tegels uit de 19de eeuw aan De Roos toe te schrijven. We kunnen vaststellen, dat als het bord van De Roos is, de producten veel gelijkenis vertonen met die van Johannes van der Wolk. De plateel- en tegelbakkerij De Roos was de laatste honderd jaar van zijn bestaan toch vooral bekend als tegelbakkerij. Vanaf 1841 werd de tegelbakkerij te koop aangeboden, met weinig succes. In 1858 viel definitief het doek.

Afb. 132. O 178 David speelt op de citer voor Saul (1 Sam 18:10), Johannes van der Wolk, Rotterdam, ca. 1800.

Afb. 133. Zes bijbeltegels met tekst in een schouw van een boerderij te Havelte met het bouwjaar 1817.

Afb. 136. Gedeelte van een schouw met 108 bijbeltegels met tekst, in het midden een rij Fijne mandjes met cupido’s. De schouw is gedateerd 1830. (Niedergrafschaft).

Link naar de tabel van de bijbeltegels van Johannes van der Wolk

Tot slot enkele producten uit de laatste jaren van de tegelbakkerij Johannes van der Wolk. De huwelijksplakette van afb. 137 betreft het huwelijk Klaas Trossenburg en Maria Trossenburg op 6 oktober 1839. De omlijsting is vergelijkbaar met die van de tableaus van afb. 85 en 86.

Afb. 137. Tegelplaat ter gelegenheid van het huwelijk van Klaas Trossenburg en Marieja Trossenburg in 1839, 130 x 180 mm, Johannes van der Wolk, Rotterdam. (Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem)[12]

Bij Johannes van der Wolk zijn tenminste drie tableaus met een eeuwigdurende kalender (almanak) gemaakt met respectievelijk de jaartallen 1805, 1809 en 1811. Het jaartal staat in de vier lege vakjes in de onderste rij rechts. De naam van de opdrachtgever of voor wie het tableau bestemd is staat in de twee vakje in de tweede rij en tweede rij van boven. De getallen geven een bepaalde dag aan (altijd uitgaande van 1 januari), voor 1805 en 1811 was dat dinsdag, voor 2014 woensdag. Wil men weten op welke dag bijv. 27 september 2014 valt, dan zoekt men waar september staat, die maand staat in de derde kolom, daarna een getal dat het dichtste in die rij vooraf gaat aan 27 september, dat is dag 24, dus woensdag en dan verder tellen, dan blijkt dat deze dag een zaterdag is. Bij een schrikkeljaar verspringt per 1 maart de dag en schuift een dag op.
Het is opmerkelijk dat de vermelde personen in Berkel woonden. Hendrik Fillekes (1752-1818) was daar mr. Metselaar. De kalender van 1805 vermeldt C. Treurniet en zal Cornelis Treurniet (1750-1833) zijn. Dit tableau bevond zich in 1941 in de molen van Berkel.

De eeuwigdurende kalender van 1809 ziet er iets anders uit. De naam van de opdrachtgever ontbreekt, in die twee vakjes staat hier: Die het goet telt, Sal goet uijtkome. In het vakje midden boven: Een goet blijvende almanak. De getallen staan voor een zondag. Onderaan staat: Dertig dage heeft november, april, yunu En september, 28 Een alleen, de andere dertig En nog Een.

Bovenaan een paard in een halve boog. Het geheel is met een smal floraal randje omlijst en daarna nog door gewone randtegels, die in de boog passend zijn gemaakt.[13]

Afb. 138. Tableau, eeuwigdurende kalender, 2 x 2 tegels, rechts tweede rij van boven de naam C. Treurniet, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1805. (afbeelding in: Hamer, sept. 1941, jrg. 1, nr. 12, p. 29)

Afb. 139. Tableau, eeuwigdurende kalender, 2 x 2 tegels, rechts tweede rij van boven de naam Hendrik Fillekes, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1811.

Afb. 140. Tableau, eeuwigdurende kalender, 2 x 2 tegels + twee boogvormige tegels met een paard, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1809.

Afb. 141. Gelegenheidstegel voor H. Prehm, Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1842, 129 x 129 x 7 mm.

De gelegenheidstegel van afb. 141 zal gemaakt zijn voor de kleindochter van Johannes van der Wolk, Helena Prehm bij de geboorte van haar dochter Grietje.[14]

Afb. 142. Naamtegel van Johannes van der Wolk, Rotterdam, 1784? (Philadelphia Museum of Art)

Deze publicatie is tot stand gekomen met medewerking van verschillende personen. Ik noem hier Wim van de Loo, Eindhoven, die mij 22 maart 2004 archivalische gegevens over Johannes van der Wolk stuurde.

Peter Sprangers, Utrecht, deed mij gedurende de voorbereiding een aantal foto’s van tableaus van Johannes van der Wolk toekomen en maakte mij opmerkzaam op de sites op internet Kik-Irpa en RCE. Het grote tableau van Ludolf Bakhuizen (Afb. 1) kon daardoor worden gevonden. Ook dank ik hem voor de gegevens over de personen, die op de eeuwigdurende kalender vermeld zijn.

Herbert van den Berge, Zuidbroek en Prosper de Jong, Leiden, stelden mij een aantal foto’s voor deze publicatie ter beschikking.

Verder waren Klaas Regts in Franeker en Peter Merten in Herborn-Schönbach mij behulpzaam foto’s en tegels ter hand te stellen.

Deze en alle hier niet genoemde personen en medewerkers van musea dank ik voor hun hulp.

Norbert Joliet dank ik voor het voorbereiden en plaatsen op internet van deze publicatie.

Referenties

[1] Ingrid de Jager, Nora Schadee (red.), Tegels uit Rotterdam 1609-1866, 2009, p. 62-64.

[2] N 026 is de nummering van de voorstelling zoals die is aangehouden in het boek van Jan Pluis, Bijbeltegels/Bibelfliesen, Münster,1994

[3] Peter Sprangers, Utrechtse tegels 1600-1900, Utrecht 2013, p.57, 59.

[4] J.H.van den Berge, ‘Tableaus uit de tegelbakkerij van Johannes van der Wolk’. In: Rotterdams Jaarboekje, tevens jaarboekje van het Historisch Genootschap Roterodamum, 11^de reeks, 3^de jaargang, 2005, p. 202-225.

[5] Zie ook: Ingrid de Jager, Nora Schadee (red.), Tegels uit Rotterdam 1609-1866, 2009, p. 136.

[6] Zie voor afbeelding van de 12 prenten van Wagner: Jan Pluis, Bijbeltegels / Bibelfliesen, Münster 1994, p. 213-215. Tekst p.57/125

[7] Zie ook Tegel 34, 2006, p.16, 17, 56.

[8] Rijksmuseum, Amsterdam. Deze tegels zijn afgebeeld in Gerhard Kaufmann, Bemalte Wandfliesen, München 1973, afb. 157.

[9] Spons, een doorgeprikte tekening die doorgestoven werd met koolpoeder.

[10] Elisabeth Dhanens, Wandtegeltjes. De geschiedenis van het Oud en het Nieuw Testament, Brugge 1947.

[11] Bristol, ca. 1720-1740 Vgl. Anthony Ray

[12] Jan Daniël van Dam, ‘Delfts’uit de provincie. Vormen uit vuur, 168/169, 1999, p.87

[13] G. Feenstra, Ervaringen van een verzamelaar, Otterlo (1975), p. 97

[14] Jan Daan van Dam, ‘Rotterdams faience 1650-1850, in: Ingrid de Jager, Nora Schadee (red.), Tegels uit Rotterdam 1609-1866, 2009, p. 175, 176.

Elisabeth Dhanens, Wandtegeltjes. De geschiedenis van het Oud en het Nieuw Testament, Brugge 1947.

Jan Daan van Dam, ‘Rotterdamse faience 1650-1850, in: Ingrid de Jager, Nora Schadee (red.), Tegels uit Rotterdam, 1609-1866. Zaltbommel, Rotterdam 2009.

J.H.van den Berge, ‘Tableaus uit de tegelbakkerij van Johannes van der Wolk’. In: Rotterdams Jaarboekje, tevens jaarboekje van het Historisch Genootschap Roterodamum, 11de reeks, 3de jaargang, 2005.

De Gewigtigste Geschiedenissen des Bijbels, IJsbrand van Hamelsveld, Amsterdam 1806.

Ingrid de Jager, Nora Schadee (red.), Tegels uit Rotterdam 1609-1866, Rotterdam 2009.

Willi Joliet en Johan Kamermans, ‘Oranjevorsten op tegeltableaus’, in: Tegel 34, 2006, p. 8-21.

Herbert van den Berge, Zuidbroek 7, 47, 48, 87, 94. Tabel O 022, O 115, O 117; N 064, N 191

Peter Merten, Herborn-Schönbach 89, 90, 124. Tabel O 014, O 025, O 032, O 070, O 140, O 309, O 314; N 036, N 152, N 179

Eckhard Woide, Neuenhaus 44, 45, 46, 69, 71, 84, 129, 135, 136. Tabel O 007, O 192, O 212, O 292; N 162

De laatste tegelbakkerijen in Rotterdam

Tegelbakkerij Het Wapen van Dantzich, Hoogstraat, Rotterdam

Bijbeltegels

Link naar de tabel van de bijbeltegels van Johannes van der Wolk